دستورالعملي كه ويروس به جان همه انداخت
«تئاتر» اين قدرها هم ترسناك نيست
بابك احمدي
معاونت بهداشت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي چندي قبل دستورالعمل‌هاي «گام دوم مبارزه با كوويد ۱۹» را روي سايت رسمي اين وزارتخانه منتشر كرد. متني كه پس از انتشار در رسانه‌ها سردرگمي هنرمندان را به دنبال داشت، مبني براينكه آيا قرار است دستور بازگشايي اماكن فرهنگي صادر شود؟ البته در بخش راهنماي مبارزه با ويروس در اماكن عمومي و مراكز جمعي، مواردي به عنوان «راهنماي فاصله‌گذاري اجتماعي و الزامات سلامت محيط و كار در سينماها و سالن‌هاي تئاتر و نمايش» آمده كه بهروز غريب‌پور، نمايشنامه‌نويس و كارگردان تئاتر آن را به يك «نمايشنامه تك پرده‌ايِ كمدي» تعبير كرد. به اين معني كه بخش‌هاي عمده‌اي از موارد ذكر شده از يك كارشناسي ساده نيز بهره نبرده است: «۱- مسوولان نظارت بر سالن‌هاي نمايش موظفند در صورت مشاهده سرفه و عطسه، از تماشاچي درخواست نمايند كه سالن انتظار/نمايش/ سينما را ترك نمايد.» سالن نمايش را در نظر بگيريد؛ در ميانه‌هاي بازيِ بازيگران روي صحنه، به يك‌بار بيني يكي از تماشاگران به خارش مي‌افتد و در نتيجه شخص چاره‌اي جز عطسه نمي‌بيند اما... با توجه به دستورالعمل صادر شده اين تازه اول كار است. احتمالا خيلي سينمايي مي‌توانيد تصور كنيد كه بعد از صدورِ عطسه، بازيگران روي صحنه فريز شده‌اند، لام تا كام حرف نمي‌زنند. تماشاگران نفس نمي‌كشند و با چشم‌هاي بيرون آمده از حدقه دنبال مبدع صدا مي‌گردند. درهاي سالن باز مي‌شود و مسوول انتظامات با چراغ قوه‌اي چيزي نفس زنان سر مي‌رسد، با تفاسير ياد شده احتمالا بايد زنگ خطر هم به صدا درآمده باشد. بگذريم. «۲- ضروري است ظرفيت فروش بليت، به نصف شرايط ظرفيت اسمي سالن كاهش يابد.» بله! شما 300 ميليون تومان براي تمرين و طراحي و توليد تئاتر هزينه مي‌كنيد، بدون دريافت يك ريال حمايت دولتي و قرار است از طريق فروش گيشه، هم «شبي 3 ميليون تومان اجاره سالن»، «هزينه صرف شده براي توليد» را بازگردانيد و احيانا دو ريال هم در جيب 20 نفر عوامل (از نويسنده و بازيگر و طراح دكور و گريم و لباس گرفته تا...) بگذاريد، آن هم طي 30 شب اجرا در يك سالن با ظرفيت 150 صندلي؛ نه! ببخشيد دستورالعمل آمده فقط براي نصف ظرفيت - 75 نفر - بليت فروشي شود. قطعا موفقيت با شماست، دست از كار نكشيد.
«۳- ضروري است فروش بليت به صورت الكترونيكي انجام شود.» شايد باور نكنيد، حداقل در تئاتر و موسيقي حالا ديگر عمر جمع شدن بساط فروش بليت حضوري از 5 سال گذشته و به يك دهه نزديك است! از شماره 4 عبور مي‌كنم. «۵- ضروري است مواجهه چهره به چهره بازيگران تئاتر با يكديگر روي صحنه نمايش، اتاق‌هاي گريم، تعويض لباس و نظاير آن با حفظ رعايت حداقل فاصله يك متر انجام شود.» در نظر بگيريد چهره‌پرداز يك متر آن‌طرف‌تر ايستاده و قصد دارد صورت بازيگر را به آنچه بايد روي صحنه بيايد يا جلوي دوربين برود گريم كند. تجسم وضعيت پيشنهاد شده را به ذهن مخاطب خلاق واگذار مي‌كنم. اين دستورالعمل همين طور تا بند يازدهم ادامه دارد.
به نوشته يكي از خبرگزاري‌ها «وزارت بهداشت هنوز درباره اين متن منتشر شده توضيحي ارايه نكرده است و مشخص نيست نقش وزارت ارشاد به عنوان متولي اصلي اين بخش در تدوين و تصويب موارد مطرح شده براي بازگشايي سالن‌هاي سينما و تئاتر در اين آيين‌نامه چه بوده است؟!» هنوز درباره زمان‌بندي احتمالي ابلاغ و اجراي اين طرح هم خبر دقيقي مخابره نشده اما آنچه مشخص به نظر مي‌رسد اين است كه نويسنده يا نويسندگان متن حتي يك بار هم قدم به تماشاخانه نگذاشته‌اند.
نمايشنامه تك‌پرده‌اي كمدي
بهروز غريب‌پور، نمايشنامه‌نويس، كارگردان و سرپرست گروه تئاتر آران در همين رابطه معتقد است نهاد صادر‌كننده دستورالعمل مورد نظر «حتي نمي‌داند اگر تماشاگر به هر علت در سالن احساس امنيت و آزادي عمل نداشته باشد، تمام وضعيت او تا پايان اجراي نمايش دست‌خوش تهديد و آسيب خواهد شد.»
به گفته اين هنرمند قواعد حضور در سالن‌هاي تئاتر در پاره‌اي موارد سده‌ها سابقه داشته و رفتاري نيست كه امروز و ديروز شكل گرفته باشد يا با يك دستورالعمل ساده بتوان در آن مداخله كرد. «اين قواعد قرن‌ها پابرجا مانده اما حالا وزارت بهداشت مي‌گويد اگر فردي سرفه كرد به او بگوييد سالن را ترك كند، اگر چيزي در گلوي مخاطب پريد بايد چه كنيم؟ آيا بايد تمام مختصات اجرايي را به هم بريزيم؟ اينكه همه را به چشم يك بيمار مبتلا به كرونا ببينيم كه آرامش را از همه مي‌گيرد و رفتار درستي نيست.»
غريب‌پور مي‌گويد: «به نظرم اين بخشنامه در تاريخ تئاتر ايران به عنوان يك نمايش تك پرده‌اي كميك باقي مي‌ماند. ابتدا كه خواندم بسيار عصباني شدم اما بعدا ديدم در تئاتر تراژدي و كمدي داريم و اين قطعا مي‌تواند يك متن كمدي باشد. مثلا در مورد فاصله گرفتن در اتاق گريم مي‌گويد بايد فاصله يك متري وجود داشته باشد، در اين شرايط چطور بايد صورت بازيگر را گريم كنيم؟ تنظيم‌كننده دستورالعمل حتي يك بار هم اتاق گريم را از نزديك نديده و نمي‌داند عرض و طول اين اتاق‌ها چقدر است.»
كارگردان اپراي عروسكي «مكبث» مثل بسياري از هنرمندان و كارشناسان بر لزوم حمايت دولت از هنرمندان تئاتر در شرايط سخت به وجود آمده تاكيد دارد: « به اين شكل كسي به سالن نخواهد رفت چون همچنان نگراني اپيدمي وجود دارد و اخبار هم نشان مي‌دهد حركت ويروس سينوسي است و امكان دارد به يك باره تغيير رفتار دهد. دولت در چنين مواقعي بايد به كمك هنرمندان و تماشاگران حرفه‌اي بيايد و سوبسيد بپردازد، در صورتي كه متاسفم بگويم وزارت ارشاد حتي اين حرفه را به عنوان شغل به رسميت نمي‌شناسد.»
گلايه ليلي رشيدي از وزير بهداشت
نوع برخورد مسوولان با مقوله هنر در بحث مبارزه با كرونا و خانشيني پيش از اين نيز گلايه‌هايي به دنبال آورده بود. ليلي رشيدي هنرمند شناخته شده تئاتر نيز روز نوزدهم فروردين ماه در گفت‌وگويي با خبرگزاري دانشجويان ايران به صحبت‌هاي وزير بهداشت واكنش نشان داد: «شب گذشته سخنراني آقاي نمكي وزير بهداشت را مي‌ديدم؛ صحبت‌هاي ايشان بسيار درست و بجا بود و آقاي وزير در سخنان خود از تمام مشاغلي كه در بحران كرونا دچار زيان شده بودند، ياد و از تمام كساني كه به خاطر رعايت فاصله‌گذاري اجتماعي، شغل خود را ترك كرده‌اند، قدرداني كرد. تمام آن لحظات منتظر بودم تا آقاي وزير از هنرمندان تئاتر و سينما هم ياد كنند، كساني كه به دليلي ماهيت شغل‌شان كه فعاليتي جمعي است، از ابتداي بحران كرونا ناچار به ترك شغل خود شده‌اند و بسياري از آنان از هرگونه حق و حقوق قانوني مانند بيمه بيكاري يا حتي بيمه ساده تامين اجتماعي بي‌بهره‌اند ولي در كمال شگفتي ديدم آقاي وزير ما را به كلي فراموش كرده و هيچ نامي از هنرمندان نياورد. از شب گذشته تا امروز مدام فكر مي‌كنم آيا ما جزو اين كشور نيستيم؟ چرا هر زمان كه نياز باشد، چرا در تمام بزنگاه‌هاي اجتماعي و ديگر موقعيت‌هاي حساس، مسوولان به سراغ هنرمندان مي‌آيند و از آنان انتظار كمك و همراهي دارند ولي در چنين مواقعي ما را به راحتي فراموش مي‌كنند. هرچند هنرمندان ثابت كردند در اتفاقات غيرمترقبه‌اي كه در اجتماع‌مان رخ داده، هميشه حضور فعالي داشته‌اند.»
غيبت «تئاتر» در توييت 53 كلمه‌اي
سيدعباس صالحي، وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي نيز سه روز قبل در فضاي مجازي از پيگيري خسارت‌هاي وارده به هنرمندان خبر داد. او در يك توييت 53 كلمه‌اي كه بعدا از سوي مركز روابط عمومي و اطلاع‌رساني وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي نيز بازنشر شد، نوشت: ««موضوع خسارات اصحاب فرهنگ، نشر، هنر، سينما، رسانه، آموزشگاه‌ها، چاپ، موسسات، كانون‌ها و... مورد پيگيري جدي است. از صنوف دهگانه مصوب هستند كه قرار شد مورد حمايت قرار گيرند. قريب دو ماه تعطيلي غالب اين صنوف و نمايشگاه كتاب تهران و... ضربه سختي است. برآورد خسارت داشته و پيگيريم.» به اين معني كه «تئاتر» در نظر وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي شايد ذيل عنوان «هنر» صورت‌بندي شده اما ماجرا وقتي با انتقاد مواجه شد كه واژه «سينما» جداگانه در كنار هنر قرار گرفت. بعضي از هنرمندان پس از خواندن متن منتشر شده معتقد بودند صنف تئاتر حتي به صورت جداگانه بين اين 53 كلمه در نظر وزير اهميت توجه نداشته است. به طوري كه بهروز غريب‌پور در همين رابطه اظهار كرد: «جاي تاسف است كه اين اندازه سرسري با تئاتر برخورد شده و حتي مسوولان وزارت ارشاد تلاشي براي ارزيابي زيان تماشاخانه‌ها نكردند يا حداقل ايده مورد نظرشان را اعلام نمي‌كنند.»