روز سعدي و نگاهي به چند كتاب درباره او
زمين به تيغ بلاغت گرفته‌اي سعدي
بهنام ناصري
فردا - بنا به آنچه مركز سعدي‌شناسي ايران در سال 81 اعلام كرد- روز سعدي است. هر ساله به اين مناسبت آيين‌ها و برنامه‌هاي زيادي در ايران برگزار ميشد كه امسال به دليل وضعيت بي‌سابقه ناشي از قرنطينه، طبعا شاهد آن برنامه‌ها نخواهيم بود. با اين حال به دنبال استفاده بخش فرهنگ از امكان فضاي مجازي در اين روزها، روز سعدي نيز از اين تمهيد بركنار نماند. مركز فرهنگي شهر كتاب بنا دارد به مناسبت روز سعدي كه امسال با چهلمين سالمرگ سهراب سپهري، شاعر معاصر مصادف شده، برنامه‌اي را با عنوان «يك هفته با سعدي و سپهري» يكم تا هشتم ارديبهشت به صورت مجازي برگزار كند. بنابراين اين برنامه از فردا آغاز خواهد شد و ما تنها چيزي كه در مورد آن مي‌دانيم است كه در ادامه برنامه‌هايي خواهد بود كه مركز فرهنگي شهر كتاب از سال 1391 همه‌ساله براي نكوداشت مقام سعدي و به صورت همايش‌هايي با محوريت دو نفر كه يكي از آنها سعدي است، برگزار خواهد شد. اما سعدي، اين زبان گويا و سليس ادب و تمدن فارسي. درباره سعدي و اندر فضايل و اهميت او-همانطوركه راجع به ديگر سخن‌پردازان بنام زبان و ادب فارسي- زياد گفته شده اما بيراه نيست اگر بگوييم قاطبه فارسي‌زبانان و در اينجا ايرانيان كمتر شناختي قابل اتكا از آنها دارند. در بيان دلايل اين امر مي‌توان سخن‌ها گفت و كاغذها سياه كرد اما اساسي‌ترين جنبه موضوع به نوع رفتار نظام‌هاي آموزشي با ادبيات و در اينجا ادبيات كلاسيك برمي‌گردد. رسميتِ جاري در نوع تدريس ادبيات كلاسيك چه در سطح مدارس و چه در دانشگاه‌ها كمتر محصلي را براي دنبال كردن متون كلاسيك ترغيب مي‌كند. موضوع اين نيست كه ايراني‌ها به گنجينه فرهنگ و تمدن و مهم‌ترين عنصر فرهنگي خود يعني زبان عنايتي ندارند. موضوع بر سر اين است كه اين گنجينه معمولا به بدترين حالت ممكن و در قالب بسته‌هايي آموزشي با كمترين جذابيت به فرزندان اين خاك عرضه مي‌شود. نتيجه اين است كه دانشجوي ادبيات فارسي كه گاهي حتي گلستان و بوستان و حافظ و ديگر دروس مربوط به متون قدمايي را با نمره كامل پشت سر مي‌گذارد و به اصطلاح پاس مي‌كند، وقتي فارغ‌التحصيل شد، حتي قادر نيست دقايقي درباره هيچ‌كدام از اين نام‌آوران ادب كهن حرف بزند و تحليلي متناسب با شأن يك فارغ‌التحصيل زبان و ادبيات فارسي به دست دهد. نكته غم‌انگيز ديگري كه در اين بحث وجود دارد، اين است كه فارغ‌التحصيلاني كه تحت چنين روش‌هاي ناكارآمدي دوره‌ها و مقاطع تحصيلي را مي‌گذرانند، معمولا آنچنان به جنبه‌هاي فاقد خلاقيت آن عادت مي‌كنند كه ديگر بازگرداندن‌شان از مسير رفته دشوار و گاهي حتي ناممكن است؛ طوري‌كه انگار بخواهي كسي را از راهي كه سالياني به اشتباه پيموده برگرداني و به مسير اصلي ببري؛ مسيري كه منابع و روش‌هاي آن را نظام سترون آموزشي تعيين نمي‌كند و اين امر خلاقه است كه متر و معيار و ملاك آن را مي‌سازد. مي‌خواهيم در آستانه روز سعدي، مروري اجمالي داشته باشيم به چند كتاب مهم درباره او كه مي‌تواند خلأ آكادميك موجود درباره اين سخن‌سرا و سرآمد سلاست در زبان و ادب فارسي را پر كند.
اندر فضيلت التقاطي بودن سعدي
كتاب «سعدي، شاعر عشق و زندگي» اثر محمدعلي همايون كاتوزيان هم اثر مهمي درباره سعدي است. كتاب را نشر مركز منتشر كرده و در سال 97 به چاپ چهارم رسيده است. بيست مقاله كتاب ابعاد گوناگوني از آثار سعدي و روح جاري در كتاب‌هاي او را مي‌كاود. كاتوزيان به عنوان مولف مي‌كوشد به پاسخ پرسش‌هايي برسد از اين قبيل كه تا چه اندازه مي‌توان از اشعار سعدي به رويدادهاي واقعي زندگي او راه برد؟ سفرهاي سعدي، ديدگاه‌هاي او در برابر مسائل و مباحثي چون تصوف، عشق، درويشي و ...، تحصيل او در نظاميه، ويژگي‌هاي غزل سعدي، نگرشي به برخي برخوردهاي منفي با شعر او در عصر حاضر و... از جمله موضوعاتي است كه در كتاب همايون كاتوزيان درباره سعدي مي‌خوانيم. كتاب «سعدي، شاعر عشق و زندگي» جداي از مطالعات عميق مولف و تمركز ويژه‌اش بر آثار سعدي، از ويژگي مهم ديگري نيز بهره مي‌برد و آن آشنايي نزديك با كل پيكره ادبيات كلاسيك فارسي، تاريخ ادبيات، صورت‌هاي نوشتار فارسي در طول تاريخ و محتواي جاري در آن است. كاتوزيان معتقد است كه غزل‌هاي سعدي درباره عشق زميني در چهار گروه گرد مي‌آيد كه عبارتند از: «غزل‌هايي كه شرحِ عشق به معشوقند، غزل‌هايي كه توصيف معشوقند، غزل‌هايي كه شادي وصل را بيان مي‌كنند و غزل‌هايي كه بازتابِ غم هجرانند». او مي‌كوشد خواننده كتابش را به اعماق انديشه‌هاي سعدي ببرد و او را در برابر جهاني قرار دهد سرشار از عاطفه و مهرباني؛ جهاني كه شيخ اجل در آن مي‌انديشيده است. همايون كاتوزيان سعدي را شاعر و پيش از آن، انساني التقاطي مي‌داند و معتقد است كه شيخ اجل «التقاطي در بهترين معناي كلمه» بود. او اين خصلت را با چارچوب‌ناپذيري شاعر پيوند مي‌دهد و قرائتي بديع از مفهوم التقاط را پيش روي‌مان مي‌گذارد. عشق و زندگي‌اي پيش روي ما مي‌گذارد كه از فصل‌هاي خواندني كتاب است. فصل‌هاي كتاب عبارتند از: سعدي، كهن‌سرايان و نوگرايان، زندگي و آثار، سروده‌هاي عشق و چكامه‌هاي زيبايي، حقيقت و مجاز: تصوف و منطق، آموزگاري ادب و اخلاق، در سيرت پادشاهان و وزيران و...
اهميت سعدي به زباني همه‌فهم
از كتابهايي كه در سال‌هاي اخير درباره سعدي نوشته و حتي به زباني ديگر ترجمه شد، مي‌توان به «دريچه صبح: بازشناسي زندگي و سخن سعدي» اشاره كرد. كتابي نوشته كاووس حسن‌لي درباره سعدي كه چند سال پس از انتشار به زبان تركي استانبولي هم ترجمه و منتشر شد. كتاب را اول‌بار انتشارات خانه كتاب در سال ۱۳۸۹ چاپ و منتشر كرد. ويژگي «دريچه صبح...» كه كتابي 200 صفحه‌اي است، توجه آن به مخاطبان عمومي است؛ به اين معنا اثري است كه در عين پرداختن به وجوه ادبي كار سعدي، براي كساني كه تخصصي هم به ادبيات نمي‌كنند، اثر تاثيرگذار و جذابي است. كتاب در چهار فصل تنظيم شده و در آن از زندگي سعدي و روزگار او تا آثار نظم و نثر او با تكيه بر زيبايي‌شناسي و پيام‌هاي اجتماعي و نيز مجموعه‌اي از ديدگاه‌هاي صاحب‌نظران جهان درباره او مي‌خوانيد. در فصل پاياني كتاب، مقايسه‌اي مي‌خوانيم بين سعدي و حافظ؛ مقايسه‌اي كه از زواياي مختلف انجام شده است. كاووس حسن‌لي در مقام مولف كتاب مي‌نويسد: «سعدي به اين دليل كه سفرهاي بسيار رفته يا عمر زياد داشته يا [به خاطر] زندگي شخصي‌اش معروف نشده بلكه شهرت او برآمده از آثار درخشاني است كه آفريده است.» «دريچه صبح...» را دو استاد در تركيه به نام‌هاي اسرا چاكار و اليف ناموغلو به زبان تركي استانبولي ترجمه و منتشر كرده‌اند. در بخشي از كتاب مي‌خوانيم: «سعدي يكي از نامدارترين سخن‌سرايان جهان است كه بسياري از انديشمندان را به ستايش واداشته. شاعري كه انديشه‌هاي نوراني و افسونگري‌هاي هنري او در سخن چنان رستاخيزي برپا كرده كه او را در زمان‌ها و در مكان‌ها به شايستگي گسترده است. تنوع آثار سعدي و چيره‌دستي مسلم او در ميدان‌هاي گونه‌گون سخن، نام او را به عنوان سخنوري توانا و انديشه‌ورز در سراسر دنيا گسترانيده، سليقه‌هاي مختلف را به سوي خود دركشيده و بسياري را به پيروي واداشته است.»
تاملاتي در سبك و زيبايي‌شناسي
ضيا موحد را بيشتر به عنوان شاعر و دانش‌آموخته منطق در مقطع دكترا ميشناسيم اما او از ديرباز و آن‌طوركه خودش بارها گفته از دوران طفوليت با ادبيات كلاسيك فارسي محشور بوده. از او جداي از مجموعه شعرهايي كه منتشر كرده و نيز آثاري كه در حوزه فلسفه و منطق و البته نظريه ادبي در قالب ترجمه و تاليف به دست داده، كتابهايي هم در حوزه ادب كهن فارسي وجود دارد كه از آن ميان يكي كتابي است به نام «سعدي» كه اول‌بار 27 سال پيش نشر طرح نو آن را منتشر كرد و بعدها نشر نيلوفر. از موحد اظهارنظرهاي معروفي درباره سعدي وجود دارد كه از آن ميان مي‌توان به «سعدي را مردم نگه داشته‌اند، نه حكومت‌ها» و نيز اينكه نبايد گول ظاهر و بيان ساده سعدي را خورد، اشاره كرد. انگيزه موحد از نوشتن كتاب «سعدي» بهتر شناساندن اين شاعر بلندآوازه و اين سخن‌سراي بي‌بدليل به مخاطب فارسي‌زبان است. كتاب هشت فصل را شامل مي‌شود به علاوه يك پيوست كه در چاپ‌هاي بعدي (بعد از چاپ اول) درباره مطايبات سعدي به كتاب افزوده شده. موحد در مقدمه چاپ سال 96 اين كتاب نوشته است: «در اين چاپ پيوستي در باب مطايبات سعدي به كتاب افزوده شد. مطايبات كه هزليات هم ناميده مي‌شود در ادبيات جهاني سابقه‌اي كهن دارد و شايسته است كه تحقيقي درخور، به‌ويژه در ادبيات فارسي، در اين‌گونه آثار صورت گيرد.» همانطوركه مولف كتاب هم يادآور شده، در طول سال‌هايي كه از چاپ‌هاي اوليه «سعدي» در اوايل دهه 70 تا نيمه دوم دهه 90 «سعدي‌پژوهي رشدي چشمگير و بي‌سابقه كرده است» و اين دليلي بود براي موحد كه «براي اطلاع خوانندگان بعضي از اين پژوهش‌ها را كه خود مرجعي براي دسترسي به آثار ديگر هستند» به كتاب‌شناسي در كتاب «سعدي» اضافه كند. موحد در فصل «تاملاتي در سبك آثار سعدي» يادآور مي‌شود كه بيش از هر چيز به سبك و زبان و وجوه زيبايي‌شناسانه آثار سعدي پرداخته و در فصل‌هاي ديگر، به جنبه‌هاي ديگر او توجه داشته است.
كتابي در مقام دفاع از سعدي در برابر مخالفان
از ديگر كتابهايي كه درباره سعدي منتشر شد و مي‌توان به آن اشاره كرد، «جدال مدعيان با سعدي» اثر حسن امداد است. كتاب را نشر نويد شيراز در سال 77 منتشر كرده و پژوهشي است در باب سعدي كه مي‌كوشد به مخالفان سعدي و آنها كه موضع‌گيري‌هايي در قبال او داشتند، پاسخ بدهد. كتاب با حدي از شيفتگي در قبال سعدي همراه است كه البته چيز غريبي نيست و نه تنها در ميان خوانندگان و علاقه‌مندان ادب كهن بلكه ميان اهالي فن و متخصصان و كارشناسان ادبيات فارسي و نويسندگان و شاعران و منتقدان هم شيفتگان شيخ اجل كم نيستند. به هر روي، مولف كتاب «جدال مدعيان با سعدي» در اين كتاب مي‌كوشد زبان ادب نقش مدافع آثار سعدي را ايفا كند و به مخالفان شاعر سده هفتم پاسخ بدهد. از موارد و آثاري كه كتاب درصدد پاسخ به آنها برآمده، مي‌توان به اينها اشاره كرد: كتاب «مگر اين پنج روزه، سعدي آخرالزمان» اثر ناصر پورپيرار كه مي‌خواهد بازخواني انتقادي مقدمه گلستان باشد، خبري منتشر شده در روزنامه كيهان مبني بر فروش اوراقي از شاهنامه فردوسي در لندن، كتاب «جدال با مدعي» اثر حسين غفاري، «اتهام بي‌علاقگي سعدي به وطنش»، «ادعاي آنها كه به سعدي اتهام دروغگويي مي‌زنند» و...