سعدي و سلامت اجتماعي
محمدعلي حيدرنيا
به نام خداوند عزوجل كه طاعتش موجب قربتست و به شكر اندرش مزيد نعمت
استاد ذكاء الملك فروغي مي‌گويد: «گزافه نيست اگر مولانا جلال‌الدين بلخي، شيخ سعدي و خواجه حافظ را همراه با فردوسي اركان اربعه زبان و ادبيات فارسي و عناصر چهارگانه تربيت و مليت قوم ايراني بخوانيم.»ضمن احترام به تمام بزرگان ادب پارسي اما همچنان كه استاد گفت، سقف بلند ادبيات ناب ايراني بر چهار ستون استوار است و اين ستون‌ها همانا شانه‌هاي پهن و ستبر ادبي، خواجه و شيخ و ملا و فردوسي است. دستاورد‌ها و آثار اين بزرگان همه ستودني و زندگي‌ساز هستند اما در حوزه‌هاي تخصصي مي‌توان يكي را بر ديگري مقدم داشت. در اين ميان سعدي در حوزه رفتارشناسي و ارايه الگو‌هاي رفتاري براي سبك زندگي سالم واقعا سرآمدست. با تاملي كوتاه در ابواب كتاب‌هاي بوستان و گلستان سعدي به سادگي درمي‌يابيم كه محتواي اين دو اثر ارزشمند راهنماي كاربردي خوبي براي داشتن يك سبك زندگي سالم است و اگر به چهار بعد سلامتي در سبك زندگي نگاه كنيم (سلامت جسمي، رواني، اجتماعي و معنوي) به وضوح درمي‌يابيم كه توجه به بعد اجتماعي سلامت در اين دو كتاب مشهود‌تر است. سلامت اجتماعي يا (بعد اجتماعي سلامت) چيست و تعريف آن كدامست؟ بعد اجتماعي سلامت يكي از ابعاد چهارگانه سلامت است و سازمان جهاني بهداشت آن را اين‌گونه تعريف مي‌كند. «توانايي فرد در تعامل موثر با ديگران و اجتماع به منظور ايجاد روابط ارضا‌كننده شخصي و به انجام رساندن نقش‌هاي اجتماعي خود.» و به زبان ساده‌تر يعني چند و چون تعامل رفتاري ما با ديگران و محيط اطراف خود. آموزه‌هاي سعدي در بوستان و گلستان تامين و ارتقاي اين توانمندي و چند و چون تعامل رفتاري ما با ديگران را گوشزد مي‌كند.هر چند كه اين آموزه‌ها مربوط به 786 سال قبل است (سال تاليف كتاب655 و 56 هجري قمري). اما با كمال تعجب مي‌بينيم كه امروزه نيز كاربرد جدي و علمي دارند. براساس يافته‌هاي علمي در علوم رفتاري، براي شكل‌گيري يك رفتار دو عامل مهم به عنوان پيش‌نياز ضروري هستند يكي دانش و دوم نگرش.
مثال:
من مي‌دانم و اين دانش را دارم كه عدم فعاليت فيزيكي احتمال سكته قلبي را افزايش مي‌دهد اما اين دانش باعث رفتار من در انجام ورزش نمي‌شود چراكه نگرش من به سلامت خودم جدي نيست. اما اگر از پنجره جدي‌تري به سلامت خود نگاه مي‌كردم قطعا تغيير رفتار در من شكل مي‌گرفت و به ورزش مي‌پرداختم. اين پنجره همان نگرش و بينش است.
سعدي كه درود بر او باد، در كتاب بوستان به ما گوشزد مي‌كند كه در رفتار‌هاي اجتماعي خود با ديگران از پنجره‌هاي عدالت، احسان و تواضع و... نگاه كنيم و اين قطعا منجر به رفتار‌هاي خوب اجتماعي و در نهايت باعث ارتقاي سطح سلامت اجتماعي جامعه مي‌‌شود. ابواب دهگانه بوستان كه حاوي اين نگرش‌هاي رفتاري هستند به ترتيب از 1 تا 10 عبارتند از: (عدل، احسان، عشق، تواضع، رضا، قناعت، تربيت، شكر، توبه و مناجات). و اما در گلستان، نوع رفتار‌هاي اختصاصي ما با گروه‌هاي مختلف را توضيح مي‌دهد. ابواب هشتگانه گلستان كه سعدي خود آن را به دروازه‌هاي هشتگانه بهشت تشبيه كرده است، عبارتند از: (به ترتيب از باب اول تا هشتم: در سيرت پادشاهان، در اخلاق درويشان، در فضيلت قناعت، در فوايد خاموشي، در عشق و جواني، در ضعف و پيري، در تاثير تربيت، در آداب صحبت).
هنر سعدي اين است كه اين آموزش‌هاي رفتاري را با زباني موجز و گويا و در اوج زيبايي به جامعه ارايه مي‌دهد و همين جاست كه بايد به حق بگوييم كه سعدي علاوه بر استاد سخن، استاد و متخصص بي‌قيد و شرط سلامت اجتماعي نيز هست.
يكي از اساتيد مطرح جامعه‌شناسي مي‌گفت: بعد از اينكه همه كتب مطرح در جامعه‌شناسي را خواندم: تازه پي بردم كه بايد بوستان و گلستان را مجدد و با دقت بيشتري بخوانم.
چند نمونه از آموزش‌هاي رفتاري در دو كتاب بوستان و گلستان به عنوان مشت نمونه خروار
1: در صحبت‌كردن با ديگران يك اصل اساسي را بايد رعايت كنيم كه اگر چنين نكنيم به ناداني خود اعتراف كرده‌ايم و آن خاموشي در حين صحبت ديگران است. سعدي اين دستورالعمل مهم را در بياني (موجز، گويا، دلچسب و تاثيرگذار) اين‌گونه توصيف مي‌كند:
«يكي را از حكما شنيدم كه مي‌گفت: هرگز كسي به جهل خويش اقرار نكرده است، مگر آن‌كس كه چون ديگري در سخن باشد، همچنان ناتمام گفته، سخن آغاز كند.
سخن را سر است اي خردمند و بن / مياور سخن در ميان سخن
خداوند تدبير و فرهنگ و هوش/ نگويد سخن تا نبيند خموش (گلستان، باب چهارم)
۲. نوع نگرش به مال‌اندوزي
يكي رفت و دينار از او صد هزار/ خلف برد صاحبدلي هوشيار/ نه چون ممسكان دست بر زر گرفت/ چو آزادگان دست از او بر گرفت؟/ ز درويش خالي نبودي درش/ مسافر به مهمان سراي اندرش/ دل خويش و بيگانه خرسند كرد/ نه همچون پدر سيم و زر بند كرد (بوستان باب دوم).