سارا معصومي
تيم دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده امريكا زمين بازي جديدي را براي به مناقشه كشيدن همزمان توافق هسته‌اي ايران با 1+4 و ممانعت از لغو تحريم‌هاي تسليحاتي ايران پيدا كرده است. پس از آنكه دونالد ترامپ در سال 2018 ميلادي از توافق هسته‌اي ميان ايران و 1+5 كنار كشيده و تحريم‌هاي هسته‌اي يا به اصطلاح ثانويه را عليه ايران اعمال كرد، خروج تهران از برجام و به پاي ميز مذاكره نشاندن دوباره آن به مهم‌ترين هدف براي تيم ترامپ تبديل شد. با اين همه قريب به دو سال از آن تاريخ گذشته و از موافقت ايران با حضور در پاي ميز مذاكره خبري نيست. امريكا در حالي كه همچنان به سياست فشار حداكثري خود ادامه مي‌دهد اما عملا نه تنها به مقصود مدنظر در اعمال اين سياست نرسيده، بلكه ايران در برخي زمينه‌هاي مورد انتقاد واشنگتن از جمله فعاليت‌هاي منطقه‌اي و توانمندي موشكي نفوذ و پيشرفت بيشتري هم از خود به تصوير كشيده است. دونالد ترامپ در سال انتخابات قرار دارد و هنوز در هيچ پرونده سياست خارجي نمره قابل قبولي جهت ثبت در كارنامه چهارساله نخست حضور در كاخ سفيد كسب نكرده است. تداوم بي‌حاصل سياست فشار حداكثري در حالي كه با مقاومت حداكثري از سوي ايران روبه‌رو شده است، جز هزينه چيزي براي ترامپ نخواهد بود لذا مايك پمپئو زمين جديدي براي تحميل فشار جديد بر ايران و البته ساير بازماندگان در برجام تعريف كرده است. رسانه امريكايي نيويورك‌تايمز در تازه‌ترين گزارش خود اقدام به رونمايي از طرح جديد مايك پمپئو، وزير خارجه كابينه ترامپ كرده است. طرحي كه به نظر مي‌رسد بيشتر با دو هدف سنجيدن واكنش ايران و ديگر اعضاي بازمانده در برجام و همچنين ارايه دو گزينه «بد و بدتر» از آن رونمايي شده است. ديگر بر اهالي فن و ناظران تحولات در روابط ايران و امريكا پوشيده نيست كه مايك پمپئو به دنبال تمديد تحريم تسليحاتي ايران است. تحريمي كه پاييز امسال همزمان با گذشت 5 سال از زمان اجراي برجام برداشته خواهد شد و از هم‌اكنون كشورهايي چون چين و روسيه براي استفاده بهينه از آن و فروش تسليحات به تهران اعلام آمادگي كرده‌اند. وزارت خارجه امريكا آنچنان از فرارسيدن اين موعد بيمناك است كه از بيش از يك‌سال پيش روزشماري در سايت اين وزارتخانه آغاز شده كه با شمارش معكوس نشان مي‌دهد ايران هر روز به تاريخ نوامبر 2020 و برداشته شدن تحريم‌هاي تسليحاتي‌اش نزديك‌تر مي‌شود.
تندروهاي ضدايراني نشسته در كنار ترامپ ابتدا با ابزار در بوق و كرنا كردن آزمايش‌هاي موشكي يا توفيق‌هاي ايران در حوزه هوا و فضا قصد داشتند اجماعي عليه اين بخش از فعاليت‌هاي غيرهسته‌اي ايران به دست آورند. آرزويي كه فعلا تا اين مقطع محقق نشده و البته نخستين مقصر آن هم، سياست‌هاي يك‌جانبه‌گرايانه دولت ترامپ در عرصه بين‌الملل است. پيش از آنكه دونالد ترامپ از برجام خارج شود كم نبودند افرادي مانند امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه كه در رايزني‌هاي پشت پرده به او وعده دادند اگر در توافق هسته‌اي با تهران بماند در ساير حوزه‌هاي مورد اختلاف با ايران مانند فعاليت‌هاي منطقه‌اي يا آزمايش‌هاي موشكي مي‌تواند روي حمايت كشورهاي اروپايي حساب باز كند. با اين همه دونالد ترامپ تصميم گرفت با كناره‌گيري يك‌جانبه از برجام، به ظن خود، خودي به متحدان سنتي‌اش نشان بدهد و البته كه در آن مقطع مشاوره‌هاي نادرست به او باعث شده بود سكاندار كاخ سفيد گمان كند ايران به زودي تسليم سياست فشار حداكثري امريكا در حوزه‌هاي سياسي، اقتصادي و امنيتي خواهد شد.
امروز مايك پمپئو براي متوقف كردن شمارش معكوس لغو تحريم‌هاي هسته‌اي ايران چاره‌اي ندارد جز فضاسازي و تهديد دوباره برجاميان. خلاصه گزارش نيويورك‌تايمز اين است كه مايك پمپئو زمينه‌سازي براي ارايه پيش‌نويس قطعنامه‌اي را آغاز كرده كه با لغو تحريم‌هاي تسليحاتي ايراني مخالفت مي‌كند. طبيعي است كه اين قطعنامه با مخالفت حداقل دو عضو دايم شوراي امنيت يعني چين و روسيه روبه‌رو خواهد شد. طبيعتا تيم امريكايي نيز به اين وتوي احتمالي آگاه است پس مايك پمپئو، مسير دومي را هم به اصطلاح مين‌گذاري و آماده كرده است: «امريكا به توقف حضور در توافق هسته‌اي با ايران پايان داده به برجام بازگشته و با فعال‌سازي مكانيسم ماشه، قطعنامه‌هاي پيشين سازمان ملل به همراه تحريم‌هاي مندرج در آنها را بازمي‌گرداند.» اين بخش از گزارش نيويورك‌تايمز به محض انتشار و انعكاس در فضاي مجازي با واكنش‌هاي متفاوت تحليلگران و چهره‌هاي سياسي سابق يا فعلي حاضر در دولت امريكا روبه‌رو شد. طبيعي است كه واكنش‌ها به اين گزينه در حال بررسي در وزارت خارجه امريكا به همان اندازه كه قرائت اين خطوط در نگاه اول عجيب است، با شوك همراه بود. دولت ترامپ چگونه مي‌تواند پس از كناره‌گيري از توافق و عدم اجراي تمام تعهداتش به اضافه ترغيب سايرين به تبعيت از نقض قطعنامه مصوب سازمان ملل حالا دوباره به اين توافقنامه بازگردد؟ آيا از نظر حقوقي چنين بازگشتي ممكن است؟ در صورت محتمل بودن اجرايي شدن اين سناريو، واكنش ديگر اعضاي برجام و البته اعضاي شوراي امنيت چه خواهد بود؟ بازگشت واشنگتن به برجام از كدام مرحله خواهد بود؟ به عبارت ديگر ايران و 1+4 در حال حاضر در بند 36 برجام متوقف شده‌اند. طرف اروپايي مي‌گويد مكانيسم حل و فصل اختلاف را فعال اما زمان رسيدگي به اين اختلاف را تمديد كرده است. از سوي ديگر ايران مي‌گويد طرفي كه خود متهم به نقض توافق به دليل عدم وفاداري به تعهداتش است، نمي‌تواند اقدام به فعال‌سازي اين مكانيسم كند. اكنون سوال اساسي اين است كه آيا واشنگتن در صورت موفقيت در بازگشت به برجام پاي ميز مذاكرات ايران و 1+4 كه با حضور امريكا به 1+5 تبديل خواهد شد، مي‌نشيند يا ممكن است كه حضور خود را از بند 37 و ارجاع پرونده به شوراي امنيت و تلاش براي استفاده از مكانيسم ماشه از سر بگيرد. با اين همه آنچه مشخص است، اين است كه برخلاف برخي موضع‌گيري‌ها كه بازگشت امريكا به برجام را فعل مثبتي مي‌دانند اما واشنگتن به اصطلاح «نه از حب علي كه از بغض معاويه» به دنبال تظاهر به بازگشت به توافق است تا بتواند از اين مسير به گمان خود مانع از لغو تحريم‌هاي تسليحاتي ايران شود. نيويورك‌تايمز در بخش‌هايي از اين گزارش به نقل از ديپلمات‌هاي اروپايي كه از اين تلاش‌ها در امريكا مطلع هستند، نوشت: «دونالد ترامپ و مايك پمپئو به صورت دلبخواهي انتخاب مي‌كنند كه براي پيشبرد دستور كار خود بخشي از توافق هستند يا نه! كل اين درام پاييز سال جاري و چند هفته قبل از انتخابات رياست‌جمهوري امريكا مي‌تواند به نمايش درآيد؛ يك جنگ بالقوه با ايران در بحبوحه كارزار و مبارزات انتخاباتي ترامپ.» اين ايده امريكا در ميان مذاكره‌كنندگان اين كشور در برجام هم با احتياط مورد بحث و بررسي قرار گرفته است. وندي شرمن در اين باره به نيويورك‌تايمز گفت: «اگر امريكا بخواهد عضو برجام بماند براي اينكه آن را باطل كند، با مقاومت عظيمي روبه‌رو مي‌شود و بايد هم بشود. البته اين به آن معنا نيست كه اين رويكرد «نمي‌تواند موفق باشد.»
نيويورك‌تايمز در بخش ديگري از اين گزارش مي‌نويسد: «محاسبه‌هاي سياسي را هم كه به كنار بنهيم به نظر مي‌رسد كه برنامه امريكا فراتر از تشديد تحريم‌ها عليه ايران با استفاده از مكانيسم ماشه باشد. تيم ترامپ مي‌خواهد هر طور شده ايران را وادار به خروج از توافقي بكند كه نام باراك اوباما بر آن است. بسياري از مشاوران نزديك ترامپ اعتقاد دارند تنها در صورتي كه ايران اين توافق را پاره كند، لزوم ورود به يك توافق جديد را درك خواهد كرد. البته كه اين پيش‌بيني هم از تضمين اجرايي خاصي برخوردار نيست، چراكه ايران بارها و بارها در دو سال گذشته تاكيد كرده كه تنها در صورتي حاضر به گفت‌وگو با امريكاي ترامپ است كه اين كشور به تعهدات برجامي خود بازگشته و تمام تحريم‌هاي اعمال شده بر ايران را لغو كند. پيشنهادي كه از سوي امريكا تاكنون پذيرفته نشده و البته امريكا طرف مذاكره احتمالي يعني شخص محمدجواد ظريف را هم تحريم كرده است.»
دولت امريكا خطابه‌هاي پيشين را پس مي‌گيرد؟
انتشار اين گزارش نيويورك‌تايمز با جدل حقوقي موافقان و مخالفان اين استدلال تحت بررسي در وزارت خارجه امريكا روبه‌رو شد. ريچارد جانسون از اعضاي سابق وزارت خارجه امريكا كه چهره نام‌آشنايي در پرونده رابطه ايران و امريكا به حساب مي‌آيد با رد ادعاهاي مطرح شده پيرامون ممكن دانستن بازگشت امريكا به برجام نوشت: «نمي‌توانم صبر كنم ببينم چگونه وزارت خارجه مي‌خواهد ادعا كند كه امريكا همچنان عضوي از توافق هسته‌اي است. در بيانيه‌اي كه دولت امريكا در تاريخ 8 ماه مه سال 2018 منتشر كرد به صراحت نوشته شده بود: «متوقف شدن شراكت امريكا در برجام.» فقط اين يك مورد هم نيست. در تمام دو سال گذشته برايان هوك (مسوول گروه اقدام عليه ايران) بارها و بارها اعلام كرده كه امريكا ديگر عضوي از برجام نيست. به عنوان نمونه، برايان هوك در سالگرد خروج امريكا از توافق با ايران گفت: مهم است به ياد بياوريم كه چرا ما به شراكت خود در برجام پايان داده و بر ايران فشار اعلام كرديم. مايك پمپئو، وزير خارجه امريكا هم فقط دو هفته پس از ترك توافق هسته‌اي توسط ايران گفت: دو هفته قبل رييس‌جمهور ترامپ به حضور امريكا در توافق هسته‌اي ايران پايان داد. مثال‌هاي بسيار زياد ديگري هم وجود دارد كه با جست‌وجو در گوگل مي‌توانيد آنها را بيابيد. من مطمئن هستم كه تيم وزارت خارجه امريكا خواهد گفت كه در قطعنامه 2231، از اعضاي حاضر در برجام با نام كشورها از جمله امريكا نام برده شده است و شايد هم از ترفند تمسك به «شركاي اصلي يا اوليه» استفاده كرده تا به اين طريق بتوانند استفاده امريكا از اهرم مكانيسم ماشه را توجيه كنند. تيم وزارت خارجه امريكا همچنين مي‌تواند ادعا كند كه در برجام مكانيسم خروج تعريف نشده بود. اين استدلال‌ها بسيار ضعيف هستند. من فكر نمي‌كنم كه كشورهاي اروپايي و به خصوص چين و روسيه اين نمايش ترامپ را بپذيرند. پذيرش اين امر به معناي ايجاد يك شكاف بسيار جدي در ساختار شوراي امنيت سازمان ملل است آن هم در روزهايي كه ما به بيشترين همكاري همه‌جانبه نياز داريم. اگر امريكا اصرار بر تحميل اين ماجرا به شوراي امنيت داشته باشد در حقيقت شانس استفاده از اين مكانيسم در قطعنامه‌هاي آتي را كاهش داده است. اين مكانيسم را بايد يكي از دستاوردهاي زيركانه مذاكرات برجام دانست كه قابل استفاده در توافق آتي احتمالي با كره شمالي هم است.»
«ريچاد هاس» تحليلگر مسائل ايران و امريكا كه قبلا مدير دفتر برنامه‌ريزي‌هاي سياسي در وزارت خارجه امريكا بوده نيز در واكنش به طرح پمپئو براي بازگرداندن تحريم‌هاي تسليحاتي عليه ايران در توييتر نوشت: «همان‌طور كه وزير خارجه اسبق امريكا، جان بيكر مي‌گفت از اين نمد كلاهي ساخته نمي‌شود، امريكا با خروج يك‌جانبه از برجام عجولانه عمل كرد. اكنون با پيشبرد اين طرح، خودمان را بيشتر از ايران منزوي مي‌كنيم آن هم در زماني كه تمركزمان بايد روي فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران باشد.»
دوئل كارشناس امريكايي با سفير سابق فرانسه در واشنگتن
انتشار اين گزارش نيويورك‌تايمز، به پينگ‌پنگ بحث ميان «ژرار آرو» نماينده سابق فرانسه در سازمان ملل و «ريچارد گلدبرگ» از اعضاي سابق شوراي امنيت ملي امريكا نيز منتهي شد. بحث‌هاي رفت و برگشتي كه در فضاي توييتر مورد استقبال و تعقيب كاربران علاقه‌مند به جزييات حقوقي برجام هم قرار گرفت. بر اساس ترجمه خبرگزاري فارس، ريچارد گلدبرگ عضو سابق شوراي امنيت ملي امريكا با اشاره به قطعنامه ۲۲۳۱ شوراي امنيت سازمان ملل مدعي شد: «(اين) قطعنامه الزام‌آور در موضوع اعمال مجدد تحريم‌ها (مكانيسم ماشه) ايالات متحده را به صورت دايمي «شريك برجام» معرفي مي‌كند. در هيچ جاي قطعنامه ۲۲۳۱ تصريح نشده كه توقف مشاركت يك كشور عضو «توافق سياسي موسوم به برجام» سبب تغيير تعريف اين قطعنامه از شريك برجام مي‌شود.»
«ژرار آرو» نماينده سابق فرانسه اين استدلال گلدبرگ را نادرست خوانده و نوشت: «از منظر حقوقي (قانوني)، يك توافق كليتي است كه شامل توازن بين حقوق و تعهدات است. ايالات متحده با پشت كردن به تعهداتش (در برجام) از حقوقش دست كشيده است. اين دو موضوع (حقوق و تعهدات) غيرقابل تفكيك هستند. علاوه بر اين، خود ايالات متحده هم بارها اعلام كرده كه ديگر عضو برجام نيست.»
ريچارد گلدبرگ در جواب به اين توييت آرو نوشت: «از منظر حقوقي (قانوني) اين قطعنامه شوراي امنيت است و از منظر حقوقي به هيچ توافق سياسي از قبيل برجام متكي و وابسته نيست. رويه‌هاي قطعنامه تحت فرمان شوراي امنيت است و نه كميسيون مشترك (برجام). قطعنامه شوراي امنيت سازمان ملل در كليت خودش براي همه الزام‌آور است اما برجام فقط براي تعداد معدودي تعهد مي‌آورد.»
نماينده سابق فرانسه در سازمان ملل در رد اين استدلال نوشت: «شوراي امنيت سازمان ملل ذاتا به برجام مرتبط شده است. سه كشور اروپايي (فرانسه، انگليس و آلمان) هرگز از چنين اقدامي كه از روي سوءنيت است، برجام را نقض مي‌كند و طرف مقابل را كه به نقض (برجام) واكنش نشان داده، مجازات مي‌كند، حمايت نخواهد كرد. گلدبرگ در واكنش به اين توييت آرو نوشت: «شما داريد احساسي صحبت مي‌كنيد و نه حقوقي. قطعنامه ۲۲۳۱ ذاتا به قطعنامه‌هاي پيشين شوراي امنيت سازمان ملل مرتبط است و همين‌طور مكانيسم بازگشت (ماشه). شكايت خودتان را براي وندي شرمن و جان كري بفرستيد طوري آن را مدون كردند كه از حق دايمي ايالات متحده براي بازگرداندن (تحريم‌ها) دفاع شود. بوريس جانسون هم خوشحال خواهد شد كه شما داريد از طرف او صحبت مي‌كنيد.» آرو در پاسخ نوشت: «من مطمئنم كمتر از شما احساساتي هستم. واقعيت آن است كه بخش مربوط به بازگشت (مكانيسم ماشه) قطعنامه شوراي امنيت سازمان ملل، پيشنهاد فرانسه بود و من شايد بيشتر از شما درباره منطق پشت اين متن اطلاع داشته باشم. شما يا در درون برجام هستيد يا خارج از آن قرار داريد، اما بدون اجراي تعهدات‌تان نمي‌توانيد خواستار دريافت حقوق برجام شويد.»
ايران منتظر عبور از خط قرمزش نمي‌ماند
در حالي كه انتشار گزارش نيويورك‌تايمز، سر و صداي قابل توجهي در ميان تحليلگران غربي به راه انداخت، به نظر مي‌رسد كارشناسان حقوقي و سياسي در ايران مترصد فرصت بيشتر براي آگاهي از جزييات بيشتر طرح مدنظر وزارت خارجه امريكا و موشكافي حقوقي راهكارهاي پيش‌رو باشند. با اين همه ايران موضع خود درباره استفاده هر يك از طرفين حاضر در برجام از مكانيسم ماشه را پيش از اين اعلام كرده است. از حسن روحاني، رييس‌جمهور تا محمدجوادظريف، وزير خارجه و عباس عراقچي، معاون سياسي و مذاكره‌كننده ارشد ايران به صراحت اعلام كرده بودند كه اگر طرف مقابل ايران در برجام در حالي كه به دليل ترس از قلدري امريكا نتوانسته به تعهداتش در قبال ايران عمل كند به سمت استفاده از مكانيسم ماشه حركت كند، ايران اين اقدام را مصداق عبور از خط قرمز تهران مي‌داند و از گزينه‌هاي پيش‌رو استفاده مي‌كند: پايان دادن به اجراي داوطلبانه پروتكل الحاقي كه طبيعتا بحث نظارت‌هاي آژانس بر برنامه هسته‌اي ايران را شامل مي‌شود، پايان دادن به حضور ايران در معاهده منع تكثير و تسليحات هسته‌اي موسوم به ان‌پي‌تي يا تجديدنظر در رويكرد هسته‌اي ايران (صلح‌آميز يا نظامي بودن آن) گزينه‌هايي است كه ايران پيش روي خود دارد.
ظريف خطاب به مقامات امريكا: دست از خيال‌پردازي برداريد
محمدجواد ظريف، وزير خارجه كشورمان در پاسخ به گزارش نيويورك‌تايمز و ترفند جديد همتاي امريكايي براي حضور دوباره در توافق هسته‌اي، تصوير بيانيه‌اي كه تيم ترامپ براي خروج از برجام منتشر كرد را در توييتر خود بازنشر كرده و نوشت: «دو سال پيش، مايك پمپئو و رييسش، «پايان مشاركت ايالات متحده» در برجام را اعلام كردند، به خيال اينكه «فشار حداكثري» آنها، ايران را به زانو در خواهد آورد. با توجه به شكست آشكار اين سياست، حالا وي مي‌خواهد در برجام شريك باشد. دست از خيال‌پردازي برداريد: مردم ايران هميشه خودش درباره سرنوشتش تصميم خواهد گرفت.»