بحران كرونا و معضل خانه‌نشيني دانش‌آموزان
مستانه ابراهيمي
بحران كرونا موجب مشكلات متعددي در روابط خانوادگي شده است. يكي از اين مشكلات افزايش تنش ميان والدين و فرزندان است. چنانچه آمارها نيز مويد افزايش خشونت و كودك‌آزاري هستند. به نظر مي‌رسد براي كاهش اين تنش‌ها در اين شرايط، نيازمند سبك و روشي هستيم كه متناسب و مخصوص با «شرايط دشوار» برنامه‌ريزي شده باشد. اين شيوه‌ها مي‌توانند در سه جهت الف): كاهش تنش و افزايش تاب‌آوري ب): شيوه‌هاي تنظيم هيجان و ج): شيوه‌هاي تخليه انرژي و فشار رواني تنظيم شوند.
الف) شيوه‌هاي كاهش تنش و افزايش تاب‌آوري: همان‌طوركه ذكر شد، بعد از شيوع بيماري كرونا، به دليل عواملي چون تعطيلي مدارس، ترس از ابتلا به بيماري، تغيير در سبك زندگي و همچنين فشارهاي اقتصادي پيامد كرونا و كاهش تاب‌آوري و تحمل، درگيري و تنش ميان والدين و فرزندان افزايش قابل‌توجهي داشته است. به‌طور مثال، بسياري از والدين از عدم مشاركت فرزندان در كارها، اهمال در انجام تكاليف مدرسه، شلختگي، استفاده افراطي از گوشي تلفن همراه و بي‌نظمي در خواب و خوراك فرزندان شكايت دارند. آنها سعي دارند از طريق اعمالي چون كنترل، فشار، تنبيه، جر و بحث، قهر و باج دادن فرزندان خود را وادار به انجام كارهايي كنند كه از نظر آنها درست و صلاح است. اين در حالي است كه كارآمدي اين روش‌ها در شرايط معمول هم زير سوال است و بديهي است در شرايط بحراني كه ميزان استرس به خودي خود بالاتر از سطح معمول است استفاده از اين روش‌ها از سويي منجر به افزايش تنش خواهد شد و از سويي ناكارآمدي مضاعف نيز خواهد داشت. در حالي كه براساس يافته‌هاي روانشناسي در حوزه تئوري انتخاب، اغلب تامين نشدن نيازهاي اساسي است كه سبب ايجاد رفتارهاي ناكارآمدي مانند پرخاشگري مي‌شود. اين نيازها شامل نياز به بقا و امنيت، عشق، قدرت، آزادي و خودمختاري و تفريح هستند. به‌طور مثال در شرايط بعد از كرونا به دليل ترس از ابتلا، نياز بقا و امنيت در بسياري از كودكان به خطر افتاده است و سبب ايجاد بي‌قراري در آنها شده است. در اين حالت والدين مي‌توانند با نوازش و محبت اين نياز را برطرف سازند. علاوه بر اين شيوه‌هايي مانند پذيرش، مذاكره، تشويق، انعطاف، اعتماد و عدم استفاده از كنترل بيروني به جاي تنبيه و كنترل، مي‌توانند تنش ميان والدين و فرزندان را به شكل موثري كاهش دهند. از سويي مطالعات نشان مي‌دهند بهبود روابط ميان فردي خود به شكل معنا‌دار و قابل ملاحظه‌اي سبب افزايش تاب‌آوري و تحمل در افراد خانواده مي‌شود و تخريب رابطه و تنش تحمل و تاب‌آوري والدين و فرزندان را در برابر مشكلات به شدت كاهش مي‌دهد.
ب): تنظيم هيجان و افزايش خويشتنداري: همان‌طوركه گفته شد، يكي از اصول رفتار در شرايط پراسترس و بحراني، توانايي تنظيم هيجان (Emotion (regulation يا همان خويشتنداري است. تنظيم هيجان و خويشتنداري به والدين كمك مي‌كند عواملي را كه منجر به خشم‌ها، هيجانات يك‌باره و نوسانات خلقي مي‌شود مديريت كنند. همان‌طوركه ذكر شد در شرايط بحراني بعد از شيوع كرونا، درگيري ميان والدين و فرزندان افزايش داشته است. در اين ميان يكي از اشتباهات فاحشي كه والدين در جهت كاهش درگيري انجام مي‌دهند، تلاش براي باز داشتن و فرونشاندن آگاهانه و عامدانه احساساتي چون خشم است. در حقيقت والدين براي كاهش دادن احتمال تنش و درگيري، سعي مي‌كنند جلو خود را بگيرند و از بروز احساساتي مانند خشم جلوگيري كنند. اين در حالي است كه مطالعات و پژوهش‌ها نشان داده‌اند، بازداشتن و مهار هيجانات (suppression) سبب از بين رفتن يا كاهش آنها نمي‌شود. بلكه برعكس اين مهار و كنترل عامدانه، باعث افزايش سطح هيجان و بازگشت مجدد هيجان با شدت مضاعف مي‌شود. به عنوان مثال پدري كه از يك سو به دليل پيامدهاي اقتصادي بحران كرونا تحت فشار است و از سويي از اهمال فرزندش در انجام تكاليف درسي خشمگين است، براي جلوگيري از تنش و درگيري سعي مي‌كند خود را كنترل كند و خشمش را بروز ندهد و موقتا سكوت مي‌كند اما اين خشم ابراز نشده، در موقعيت ديگري و اين بار با شدت افزون‌تري بازمي‌گردد و موجب ايجاد درگيري با شدت بيشتر مي‌شود. بنابراين در اين شرايط توصيه مي‌شود والدين نگاه راه‌حل‌مدارانه و نگرش باز تعبيرانه نسبت به مشكل را جايگزين بازداري و مهار آگاهانه هيجان كنند. والدين با ارزيابي مجدد (Reappraisal) مشكل مي‌توانند، اين مشكلات را از ديدگاه متفاوتي بنگرند كه تعبير و تفسير كمتر ناراحت‌كننده‌اي داشته باشد. علاوه بر اين پژوهش‌هاي روانشناسي نوين نشان داده است تنظيم هيجان و توانايي براي خويشتنداري، ارتباط مستقيمي با تنظيم خواب شبانه دارد؛ به اين معنا كه قسمت اعظمي از فرآيند تنظيم خلق و هيجان در خواب شبانه‌روي مي‌دهد. خواب شبانه راحت و كافي سبب مي‌شود افراد توانايي بيشتري در خويشتنداري داشته باشند. بحران كرونا، موجب تغييراتي در سبك زندگي و خواب شبانه افراد شده است. بديهي است در چنين شرايطي افراد از توانايي كمتري براي خويشتنداري برخوردار خواهند بود. بنابراين اكيدا توصيه مي‌شود اعضاي خانواده براي افزايش خويشتنداري و تنظيم هيجان، خواب شبانه خود را تنظيم كنند.
ج) عدم تخليه انرژي و استرس در فرزندان: موضوع مهم ديگر كه خود سبب افزايش درگيري و تنش مي‌شود، عدم تخليه انرژي فرزندان در شرايط بعد از بحران كرونا است. با تعطيلي مدارس، تخليه انرژي در دانش‌آموزان كاهش چشمگيري داشته است و اين امر خود سبب افزايش قابل توجه تنش و ناراحتي شده است. در اين شرايط توصيه مي‌شود امكاناتي براي تخليه اين انرژي فراهم شود تا احتمال درگيري و تنش كاهش يابد. همراهي با فرزندان در انجام بازي‌هاي رايانه‌اي، انجام ورزش‌هاي خانگي و مشاركت دادن آنها در فعاليت‌هاي مفرح چون آشپزي و همچنين انجام تكنيك‌هاي ذهن آگاهي (mind fulness) و مديتيشن مي‌تواند در تخليه و آزادسازي اين تنش بسيار موثر باشد.