نگاهي به فيلم «به سوي ستارگان»
گناهان پدر
احسان زيورعالم
نام فيلم را كه مي‌بينيد، بيش از آنكه به ياد فيلمي علمي- تخيلي با موضوعيت كهكشان و فضانوردي افتيد، ذهن به سوي آيه‌اي از كتاب مقدس مي‌رود. «Ad Astara» عبارتي است لاتين، همان زباني كه آگوستين قديس با آن كتاب «اعترافات» خود را نگاشته است.
اعترافاتي كه در آن از حالات و رفتار مادي خود، همان رفتار آغشته به گناه، شايد گناه نخستيني كه پدرش مرتكب شده است، با زباني مملو از اندوه و افسوس بيان مي‌كند. همان گناهي كه سرگرد مك‌برايد در هنگامه از دست دادن پدرش مي‌گويد «در نهايت پسر از گناه پدر رنج مي‌برد»: اشاره‌اي به آياتي از انجيل، 24 بار تكرار شده در اسفار مختلف، با اشاره به
«گناهان پدر».
آگوستين قديس در شهر خداي خود مي‌نگارد «تمامي انسان‌ها در آدم حاضر بودند، به اين دليل كه ذات انسان‌ها در نطفه آدم وجود داشت تا آنجا كه مي‌گويد: ازآنجاكه اين ذات به واسطه گناه، آلوده شده و محكوم به مرگ گشته است و عادلانه، محكوم شمرده شد، هيچ انساني در غير از شرايط ديگر تولد نيافت.» مك‌برايد گويي چون آگوستين، در مكاشفه تنهايي خويش، در همان مونولوگ‌هايي كه اساس فيلم جيمز‌گري را
تشكيل مي‌دهد.
مك‌برايد مدام در كاوش درون خويش است؛ اما فقدان پدر مانعي است براي يافتن مقصود و زماني كه پدر را مي‌يابد، گناه پدر بر دوشش سنگيني مي‌كند. با اين حال، گري پيش از ساخت «به سوي ستارگان» گفته بود قصدش ساختن آينده است. او مي‌خواست تصويري از جهان پيش‌روي بشر به نمايش بگذارد؛ اما قرار نيست جهان ابژكتيو باشد. مي‌خواهد چيزي شبيه همان عنوان لاتين فيلم باشد، فرو رفتن در يك
مكاشفه آگوستيني.
بي‌شك همواره فيلمسازان آينده‌نگر تمايل دارند اندكي از اين جهان ابژه‌زده سينماي علمي- تخيلي فاصله گيرند. همان وجهي كه برخي منتقدان آن را به ريشه‌هاي سينماي وسترن مرتبط مي‌دانند. گويي آن كابوي‌هاي رهيده از اجتماعات متمدنانه، اين‌بار سوار بر سفينه‌هاي شگفت‌انگيز، به جاي حمله به سرخپوستان قبايل آپاچي و شايان، به سمت ساكنان ماوراي زمين شليك مي‌كنند. هدف از اين كار به همان اندازه نامشخص است كه كندن پوست سر بوميان حقيقي امريكا. پس نياز است از اين ابژه‌زدگي فاصله گرفت و كمي به سوژه نزديك شد، وارد ذهنش شد و آن را به چالش كشيد. جرقه‌اش را كوبريك در حماسه «اوديسه فضايي» خود زد؛ اما همواره موانع
بسيار بوده است.
«به سوي ستارگان» راه گذشتن از موانع را حذف تمام آن المان‌هاي ابژكتيو مي‌يابد. قهرمان فيلم مدام در حال بيان سولولوگ است. ما بيش از آنكه در فضا مسافر باشيم، در ذهن كليفورد مك‌برايد مي‌پلكيم. به هر سو كه مي‌نگريم، بخشي از تراوشات ذهني را دريافت مي‌كنيم. تراوشاتي كه دلالت بر تنهايي او دارد و تلاش او براي نجات از اين وضعيت. وضعيتي كه در همان مونولوگ جذاب به گناه پدر خويش بازمي‌گردد. پدرش براي رد علم مبني بر عدم‌وجود موجودي هوشمند خارج از جو زمين، ماموريت ليما را كن‌فيكون مي‌كند، نيروهايش را به قتل مي‌رساند و بر مدار نپتون، تنهايي را برمي‌گزيند. آيا تنهايي تقاص گناه اوليه آدم است؟ اگر چيدن و خوردن ميوه ممنوعه تلاش براي دوري جستن از تنهايي باشد؛ آيا هبوط مجازاتي
براي تنهايي است؟
«به سوي ستارگان» به نظر سفري است براي رسيدن به اين پاسخ. مك‌برايد براي يافتن پدر - عامل چيده شدن ميوه ممنوعه در كنار مادرش- به سوي ستارگان صعود مي‌كند و به محض پايان ماموريت به سوي زمين هبوط مي‌كند. همان مقصدي كه در آن بشر گناه اوليه را بر دوش، مأمن خويش ساخته بود اما اين‌بار گناهي بر گُرده مك‌برايد نيست. او با نابود ساختن امپراتوري پدرش، گويي گناه پدر را نيز از ميان برداشته است. به محض هبوط ديگر احساس تنهايي نمي‌كند. او مي‌تواند اكنون با ديگري باشد، خودش مي‌گويد نامزد كرده است، با همان زني كه با سردي طردش كرده بود. در يك نما چشم در چشم هم، لبخندي مي‌زند؛ اما هنوز سولولوگ مي‌گويد. هنوز همه‌چيز را در صافي ذهن خويش مرور مي‌كند. او هنوز پدر نيست تا شايد گناه خويش به پسر
انتقال دهد.
«به سوي ستارگان» حالا به نظر متفاوت مي‌آيد. اثري كه از مبارزات و شليك‌ها ميان زمينيان و فضاييان فاصله گرفته است و قصدش نشان دادن تلاش‌هاي گروهي از فضانوردان براي بقا در كهكشان لايتناهي نيست. حالا همه‌چيز به ذهن مردي تقليل يافته كه به ظاهر ابژه‌ها را مي‌جويد؛ اما هدف يافتن خويشتن است. چيزي شبيه به رفتار آگوستين در كتاب «اعترفات»؛ اما در تلاش براي از بين بردن جبرگرايي عابد كارتاژي. با اين تفاوت كه مك‌برايد با نجات نوع‌بشر از گناه تطهير شده است و آگوستين در غم گناه پدر درگذشته است.