لرزيدن تهران در ميانه جدال با لشكريان ناپيداي كرونا
اي ديو سپيد پاي دربند، لطفا دربند بمان لطفا
گروه اجتماعي| ۴۸ دقيقه كه از بامداد شنبه، 19 ارديبهشت ماه گذشت، تهران - اين پنجمين شهر خطرناك از نظر زلزله در جهان - لرزيد. كابوس غرش لايه‌هاي سنگ و خاك تهران، كابوس فرو ريختن ديوارهاي پوشالي ساختمان‌هاي هزار مرتبه سال‌ها جايي پس ذهن تهراني‌ها داشت. حالا كه پنجره‌ها و ستون‌هاي خانه با ۵.۱ ريشتر مي‌لرزيدند، درخلال هراس برآمدن موش‌هاي آدمخوار از پستوي فاضلاب‌هاي تهران، آنها كه ذوق شاعرانه داشتند با ديدن نام دماوند به عنوان محل اصلي وقوع زلزله زير لب خواندند: «اي ديو سپيد پاي دربند / اي گنبد گيتي اي دماوند...» با اين تفاوت كه در اين زمزمه، از «دل زمانه»، از «قلب فسرده زمين» از «مشت دادخواهي زمين به سوي آسمان» خواستند تا دادخواهي را به يك روز ديگر حواله كند، همچنان خاموش باشد و چو «شرزه شير ارغند» نخروشد. با اين حال در روزهايي كه لشكري از جنگجويان ناپيدا به نام «كرونا» در شهرهاي ايران قرباني مي‌گيرند و مردم در خانه‌ها سنگر گرفته بودند، بيم خروش دماوند و بيم گريختن ضحاك از بند تهراني‌ها را از پشت سد خانه‌هاي امن به كوچه و برزن كشاند، بعضي‌ها همراه با نگراني از پس‌لرزه‌هاي بعدي با همسايه‌هاي خود بعد از ماه‌ها ديدار مي‌كردند. اگر كرونا توانسته بود براي چند ماه ديدارها را به تعويق بيندازد، حالا لرزيدن زمين تهراني‌ها را سوار اتومبيل‌هاي‌شان كرد تا از ترس غرش دماوند به سوي خانه و خانواده بروند. در اين ميان نيز اين شوخي لب به لب مي‌چرخيد كه «كرونا» به «زلزله» مي‌گويد: «تو از خونه بيرون بيارشون، من مي‌كشمشون.» ترس از غرش دماوند، ترس از دهان وا كردن زمين و بلعيدن ساختمان‌ها و بزرگراه‌ها و خيابان‌ها بعد از مدت‌ها ترس از ويروس موذي كرونا را پشت سر گذاشت و حالا لب‌ها يكصدا از پشت ماسك‌ها از دماوند مي‌خواستند تا بر خشم خود چيره شود و پشت غبارهاي گوگرد خود، همچنان دادخواهي را به روز ديگري واگذار كند و لااقل، «حالا» غرش نكند. تا آنجا كه محسن رضايي در توييتر خود نوشت: «پروردگارا، به ملت ما آرامش، و به بيماران ما شفا، و به جوانان ما شغل، و به ما مسئولان ترس از آخرت عطا كن.»
زلزله در سال كرونا
كرونا، رمضان و زلزله؛ اين سه عنصر در بامداد روز شنبه و همراه با هم، شهروندان را با ماسك و دستكش به پارك‌ها و خيابان‌هاي شهر كشاندند تا يكي از متفاوت‌ترين شب‌هاي ارديبهشت سال ۹۹ رقم بخورد. خيابان‌ها، پارك‌ها و كوچه‌هاي دماوند و تهران مملو از زنان و مرداني بود كه داخل ماشين يا بيرون، روي روانداز، به انتظار وقوع لرزه‌اي ديگر و با بيم كرونا، كاسه‌هاي آش و خورشت در بغل داشتند و سحري مي‌خوردند و نماز مي‌خواندند. شهروندان بامداد جمعه را در حالي خارج از بستر خانه‌هاي امن خود سپري كردند كه در اين ميان چشم‌ها خيره به صفحه گوشي و خبرهاي تلگرام بود تا پس‌لرزه‌ها دنبال شوند و خيال آسوده شود از اينكه زلزله بزرگ‌تري رخ نخواهد داد. كانون زلزله ۵.۱ ريشتري در نقطه امامزاده هاشم و منطقه مشا دماوند بود و در آبسرد، گيلان، گيلاوند، رودهن و تهران حس شد. البته پيش از اين زمين‌لرزه نيز پس‌لرزه‌اي با بزرگاي ۲.۹ در دماوند و حوالي ساعت ۲۳ شب جمعه رخ داده بود، اما تا پيش از وقوع زلزله اصلي كسي متوجه وقوع آن نشده بود. ترس زلزله از خطر آن بيشتر بود و زمين‌لرزه بامداد شنبه، دو كشته داشت كه به گفته منصور درجاتي، مدير كل مديريت بحران استان تهران، يك مرد ۶۰ ساله در حال فرار بر اثر تروما از ناحيه سر و يك زن ۲۱ ساله بر اثر ايست قلبي فوت كردند. ترس از عواقب خشم دماوند، ۲۳ نفر را زخمي كرد كه از اين ۲۳ نفر، ۱۲ نفر زخم جدي نداشتند و ۱۱ نفر در محل درمان شدند. با اين حال پس‌لرزه‌ها ادامه داشت و تا ساعت ۸:30 صبح روز شنبه، به گفت علي بختياري، سخنگوي سازمان مديريت بحران كشور حدود ۳۴ پس‌لرزه با بزرگاي ۳.۹ ريشتر در شهرهاي مختلف تهران رخ داده است، با اين حال همچنان بزرگ‌ترين لرزه متعلق به لرزه‌اي به بزرگي ۵.۱ ريشتر بود كه فاصله كانون اين زمين‌لرزه را مركز لرزه‌نگاري كشور تا تهران حدود ۵۸ كيلومتر تخمين زد. وقوع زلزله به گفته رضا گل محمدي، مدير كل ورزش و جوانان استان تهران در ۱۱ ورزشگاه روباز پايتخت را براي اسكان و پذيرش شهروندان تهراني گشود. به گفته او، اين ورزشگاه‌ها با دستور ستاد بحران استانداري تهران و وزير ورزش تا رفع شرايط احتمالي زلزله در تمامي مجموعه‌هاي ورزشي استان تهران تا ۴۸ ساعت به روي شهروندان تهراني باز خواهند بود. علاوه بر اين رضا كرمي، رييس سازمان پيشگيري و مديريت بحران تهران نيز وضعيت تهران را تا سه روز در مرحله آماده‌باش زلزله خواند. حالا كه زلزله مردم را از گوشه امن خانه‌هاي خود به خيابان و سوله‌هاي ورزشي كشانده بود، به نظر مي‌رسيد رعايت فاصله‌گذاري اجتماعي زير ماه بزرگ و پرنور شب به باد فراموشي سپرده شده است و حالا حفظ جان از بيم زلزله براي يك شب به كرونا اولويت داده شده است.
دماوند، بيدار نشو
دماوند كه لرزيد، حتي شبكه راشاتودي روسيه نيز از بيم طغيان دماوند نوشت: «بيدار نشو دماوند!» برهم خوردن خواب چندهزار ساله دماوند پيش از اين در سال ۱۳۹۷ و در ميان گفته‌هاي محمدجواد بلورچي، سخنگوي سابق سازمان زمين‌شناسي و اكتشافات معدني كشور هم به چشم خورده بود. خروش سيل در گزنك در استان مازندران و احتمال آب شدن ناگهاني يخچال‌هاي قله دماوند بيش از پيش به اين احتمال قوت داده بود كه اين سيلاب كم‌نظير مي‌تواند نشان از فعال شدن دوباره ديو سپيد داشته باشد. مشاور عالي و سخنگوي سابق سازمان زمين شناسي و اكتشفات معدني در سال ۱۳۹۷ با انتقاد از عدم پايش مرتب وضعيت قله آتشفشان دماوند، اشاره كرده بود كه كمتر از ۷ هزار سال از آخرين فعاليت دماوند مي‌گذرد با اين حال پايش مستمر و دائم اين ديو سپيد است كه مي‌تواند خطرهاي ناشي از فعاليت‌هاي زمين‌شناختي آن را قابل پيش‌بيني كند. مركزيت دماوند در اين زلزله، شايعه فعاليت دوباره دماوند را بيش از پيش تقويت كرد با اين حال علي بيت‌اللهي، رييس بخش زلزله مركز تحقيقات شهرسازي به ايلنا مي‌گويد كه ارتعاشات و لرزه‌هاي جمعه شب موجي نبوده‌اند و بنابر اين وقوع زلزله را نمي‌توان به فعال شدن آتشفشان دماوند ربط داد. به گفته رييس بخش زلزله مركز تحقيقات شهرسازي، ارتعاشات و خودلرزه‌هاي آتشفشان در يك راستا رخ نمي‌دهند و توزيع ارتعاشات آن دايره‌اي و دورتادور است. اين ارتعاشات به موج‌هاي روي سطح آب شباهت دارند اما زلزله و پس‌لرزه‌هاي بامداد شنبه چنين شكلي نداشتند.
گسل مشا
گسل فعال مشا در نزديكي دماوند كه پيش از اين به گفته مهدي زارع، استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسي در سال ۱۸۳۰ زلزله‌اي را رقم زده بود، محل اصلي سوءظن وقوع زلزله بامداد شنبه بود. حدود 200 سال از آخرين فعاليت بزرگ اين گسل مي‌گذرد و وقوع زلزله ۷ ريشتري در سال ۱۸۳۰، اين واهمه را ايجاد مي‌كرد كه لرزه ۴۸ دقيقه بامداد روز شنبه، تنها پيشلرزهاي بر لرزه عميق‌تر و جدي‌تر باشد. زارع در گفت‌وگو با خبرآنلاين تاكيد كرده بود همان طور كه در سر پل ذهاب، پس از پيشلرزهاي به بزرگاي ۴.۵ ريشتر، زلزله اصلي با قدرت ۷.۳ ريشتر رخ داده بود، اين احتمال تا چند ساعت و چند روز پس از وقوع لرزه ۵.۱ ريشتري تهران همچنان به قوت خود باقي مي‌ماند. با اين حال آخرين گزارش روابط عمومي سازمان زمين‌شناسي و اكتشافات معدني كشور بر پايه موقعيت و مركز زمين‌لرزه شنبه شب نشان مي‌دهد كه طي ساليان اخير، گسل مشا، فعاليت لرزه‌اي فراواني داشته است. طبق اين گزارش و به گفته شهريار سليماني‌آزاد، پژوهشگر لرزه زمين‌ساخت آخرين يافته‌ها در دفتر بررسي مخاطرات زمين‌شناسي نشان مي‌دهد كه در جنوب پهنه خاوري - باختري گسل مشا، دو پهنه گسلي موازي ديگر قرار گرفته‌اند. اين دو گسل به ترتيب عبارتند از پهنه گسلي موازي آراكوه در ۵ تا ۸ كيلومتري و كاجان در حدود ۱۵ كيلومتري. اين دو گسل با توجه به ويژگي‌هاي هندسي و جنبشي، هر دو ظرفيت ايجاد زمين‌لرزه‌هاي متوسط و بزرگ را دارند. از ميان اين دو پنهه گسلي، پهنه آراكوه دقيقا بر محور شهرهايي مثل رودهن، بومهن و شهر جديد پرديس واقع است. پهنه گسلي كاجان نيز پهنه گسلي فعالي است كه در راستاي خاوري- باختري از جنوب منطقه آبسرد تا جنوب منطقه جاجرود گسترده شده است. با رد شدن دخالت دماوند در زلزله شنبه شب، با اينكه همچنان لب‌ها به آرامي زمزمه مي‌كنند كه ديو سپيد همچنان در بند بماند، خطر لرزه و فعاليت مشا نيز همچنان به قوت خود باقي است. گر چه هر بار لرزه تهران، خطر فرو ريختن بافت‌هاي فرسوده و نوي فراواني را براي شهروندان و متوليان ساخت و ساز متذكر مي‌شود، اما تهران زير ماه پرنور ميانه ارديبهشت، هنوز روي آن زلزله مهيب وعده داده شده را نديده است و اميدواريم كه نبيند؛ جز اميد چاره ديگري نيست.