در باب اهميت و جايگاه فردوسي بسيار سخن گفته شده و بعد از اين هم گفته خواهد شد و اين در حكم چه چيز مي‌تواند باشد جز صحه‌گذاري بر ماندگاري و دوام و قوام اثري كه از پس هزاره‌اي، كماكان بر تارك تاريخ ادبيات و تمدن ايراني مي‌درخشد. به مناسبت روز فردوسي، بر آن شديم تا از ميان آثار متعدد و ارزشمندي كه معاصرين درباره او نوشته‌اند و هر كدام از منظري واجد اهميتي قابل تحسينند، تعدادي از آنها را تلويحا مرور كنيم. شرح اين چند اثر به معناي نفي ساير آثار حايز اهميت در اين زمينه نيست و داعيه انتخاب بهترين‌ها را هم ندارد اما دست‌كم براي علاقه‌منداني كه مي‌خواهند با منابع موجود در باب حكيم توس و كتاب ماندگارش آشنا شوند، مي‌تواند راهگشا باشد.
فردوسي و استحكام‌بخشي به زبان فارسي
«فردوسي و شعر او» اثر مجتبي مينوي از كتاب‌هايي است كه اگرچه سال‌ها از نخستين انتشار آن مي‌گذرد اما هنوز خوانندگان خودش را دارد. در مورد اين كتاب به طور خلاصه بايد گفت كه بررسي شعر فردوسي توسط مجتبي مينوي است. «فردوسي و شعر او» پيش از انقلاب آخرين بار در سال 1354 از سوي انتشارات دانشگاه تهران به چاپ دوم رسيده بود و بعد از انقلاب در سال 1385 نشر معين آن را با ويرايشي تازه منتشر كرد. نقد و بررسي شاهنامه از يك‌سو و تاثيرپذيري خالق آن از آثار پيش از خود از سوي ديگر، دو محور مهم كتاب مينوي است. مينوي همچنين به موضوع اشعار منسوب به فردوسي هم پرداخته و مساله ابياتي را پيش كشيده كه تعلق‌شان به فردوسي محل ترديد است. مينوي به سياق خود خلاصه‌اي از داستان‌هاي شاهنامه را بيان و در ادامه تحليل كرده است كه اين كتاب به 3 دليل براي ايراني‌ها اهميت دارد. از نظر مينوي دليل اول جنبه ادبي و هنري آن است كه نشان از قريحه يك شاعر بزرگ ايراني دارد كه ساليان متمادي به خود مشقت داد و به بيان مينوي «خون جگر» خورد تا آن را خلق كند. دليل دوم مينوي براي مهم دانستن شاهنامه اين است كه اين اثر تاريخ نياكان ايرانيان را به صورت داستاني بيان كرده است. مينوي از شاهنامه به عنوان «نسب‌نامه» ايرانيان نام ميبرد. دليل سوم او هم زبان فارسي شاهنامه است كه از نظر او حكم زنجيره ارتباطي اقوام ايراني را دارد: «فارسي، محكم‌ترين زنجير علقه و ارتباط طوايفي است كه در خاك ايران ساكن‌اند.» مينوي نقش فردوسي را در استحكام بخشيدن به زبان فارسي چه به واسطه حفظ قصه‌هاي قديم و چه در بعد پرداختن به ادبيات باستاني در معناي آن روزگار، مهم مي‌داند.
مسكوب، شاهنامه‌پژوه نوگرا
كمتر كسي است كه بر اهميت ديدگاه‌ها و آثار شاهرخ مسكوب در زمينه شاهنامه ترديد داشته باشد. طبعا آنچه اين اهميت را برميسازد، بيش از هر چيز بر دانش توامان مسكوب در دو حوزه ادب كهن فارسي و نظريه ادبي جديد استوار است. مسكوب را بالطبع بايد در زمره شاهنامه‌پژوهان نوگراي ايراني قرار داد و اين نوگرايي را پاي ديدگاه‌هاي مدرن او گذاشت. مسكوب چند كتاب مهم در زمينه شاهنامه فردوسي دارد كه عبارتند از «مقدمه‌اي بر رستم و اسفنديار، سوگ سياوش: در مرگ و رستاخيز، ارمغان مور: جستاري در شاهنامه، درآمدي بر اساطير ايران و شاهنامه در دو بازخواني (يادداشتهاي شاهرخ مسكوب بر شاهنامه‌هاي بروخيم و مسكو)».
تصوير معاصر فردوسي در يادداشتهاي امروزين
«شاهنامه در دو بازخواني» عنوان كتابي است حاوي يادداشتهاي شاهرخ مسكوب بر شاهنامه فردوسي كه نام مهري بهفر شاهنامه‌پژوه جوان را به عنوان ويراستار روي جلد دارد. اين كتاب حاصل مطالعات مولف در دوره‌هاي مختلف است كه البته مسكوب يك دوره 5 ساله در اواخر دهه 20 تا اوايل دهه 30 و نيز دوره‌اي بعد از انقلاب را به‌طور مشخص به عنوان زمان‌هايي برشمرده كه يادداشتهاي اين كتاب را نوشته است. بنا به آنچه نقل مي‌شود، شاهرخ مسكوب يك دوره 6ساله در سال‌هاي 1327 تا 1333 در ايران را مصروف شاهنامه‌خواني حاشيه‌نويسي بر آن مي‌كند سپس ادامه كار 25 سال بعد از آن يعني سال 1358 دنبال مي‌شود؛ به اين صورت كه در زمان خواندن شاهنامه و در حاشيه آن به تبع تاثيراتي كه از آن مي‌گرفته، يادداشت‌هايي مي‌نوشته كه بعدها منجر به انتشار كتاب «شاهنامه در دو بازخواني» شده است. در اين كتاب نيز رد نگاه نوگريانه و خوانش مدرن مسكوب از اثر مهم و ماندگاري چون شاهنامه را مي‌توان رصد كرد؛ چنانكه تو گويي به جاي بردن قلمرو تحليل‌ها به زمان فردوسي، تو گويي او و متن اثرش را به زمانه ما احضار مي‌كند و با مفاهيم امروزي مورد قرائت قرار مي‌دهد. بنا به استدلال مسكوب در اين كتاب، اهميت كار فردوسي را نبايد در سخن‌سرايي منظوم او در باب اساطير از يادرفته و تنها با هدف احياي آنها دانست بلكه فردوسي كوشيده است تا معناي دروني و ناخودآگاه تاريخي انسان را در سخني با ساختار زيبايي‌شناسانه عصر بازبتاباند. آنچه به آثار مسكوب در باب شاهنامه تشخص مي‌دهد،تصوير معاصري است كه او با ابتنا به آموخته‌ها و تجربه‌هاي امروزين خود از فردوسي ارايه مي‌دهد.
از زيست فردوسي تا واكاوي ولايت شيعي
«مقدمه‌اي بر رستم و اسفنديار» اثر «شاهرخ مِسكوب» را بايد در زمره قابل‌اعتناترين كتاب‌هاي تحليلي و پژوهشي پيرامون روايت حماسي/اسطوره‌اي رستم و اسفنديار قرار دارد. كتاب شامل 5 بخش است. بخش نخست آن با مقدمه‌اي در باب زيست خالق شاهنامه، مذهب او و نيز باوري كه او درباره انسان دارد، آغاز مي‌شود. اين كتاب همچنين موضوع مهم ديگري از شاهنامه را هم دستمايه قرار مي‌دهد و آن مفهوم «فر» است و اقسامي از آن كه موجوديت دارد. مسكوب اين بخش را در بطن تاثيري بررسي كرده است كه معتقد است فردوسي از اوستا گرفته. زندگي و پادشاهي كيخسرو، ولايت و ولي در مكتب تشيع و تصوف با توجه به آيات قرآن و احاديث و نظريات عرفا، تطبيقي بين انسان فرهمند و ولي و ... از ديگر مباحث اين كتاب است.
اسطوره‌اي دانستن هر روايت اصيل
مجموعه «از اسطوره تا حماسه» اثر سجاد آيدنلو شامل هفت گفتار است كه ابعاد اساطيري و آييني شاهنامه را دربر مي‌گيرد. ديدگاهي كه در اين هفت مقاله مستقل محور قرار مي‌گيرد قائل به پشتوانه اساطيري مقوله حماسه است. براساس استدلال كتاب «از اسطوره تا حماسه» هر روايت حماسي زماني اصيل شناخته مي‌شود كه خاستگاه و پشتوانه اساطيري داشته باشد. در مجموع بايد گفت كه در كتاب آيدنلو سابقه و منشأ اساطيري آييني چند شخصيت و نيز بن‌مايه و آنچه جنبه‌هاي داستاني شاهنامه را ميسازد در متن سنت حماسي ايران دستمايه قرار گرفته است. آيدنلو حالا تازه در آستانه 40 سالگي است و به رغم اينكه در قياس با شاهنامه‌پژوهان كه عمدتا افرادي باتجربه و مسنتر هستند به طرز آشكارا و محسوسي جوان است اما از كتابش به عنوان يكي از آثار مهم اين سال‌ها در باب شاهنامه فردوسي ياد مي‌شود. عناوين هفت مقاله اين كتاب عبارتند از «ارتباط اسطوره و حماسه بر پايه شاهنامه و منابع ايراني، فرضيهاي درباره مادر سياوش، نشانه‌هاي سرشت اساطيري افراسياب در شاهنامه، نوشدارو چيست؟ اسب دريايي در داستان‌هاي پهلواني، جام كيخسرو و جمشيد (همراه با مستدرك اين مقاله) و ترنج بويا و به زرين». نويسنده در هر يك از مقالات كوشيده موضوع را از زواياي گوناگون و با ذكر ماخذ و مستندات بررسي كند. در اين نوشتار هر يك از جنبه‌هاي شكلي و محتوايي اثر در دو بخش، بيان امتيازات و بيان كاستي‌ها، بررسي و در پايان پيشنهادهايي براي مطلوب‌تر شدن كتاب ارايه شده است. كتاب «از اسطوره تا حماسه» در سال 1387 در جايزه جلال آل‌احمد يكي از آثار شايسته تقدير شناخته شد.
كتابي براي دانشجويان در 10 جلد
«نامه باستان» كتابي است از ميرجلال‌الدين كزازي در شرح و گزارشِ شاهنامه فردوسي. اين كتاب كه عبارت «ويرايش و گزارش شاهنامه فردوسي» براي عنوان فرعي آن در نظر گرفته شده و روي جلد آن ديده مي‌شود مشتمل بر 10 جلد است و بيشتر كاربرد آكادميك دارد و به عنوان منبع درسي دانشجويان زبان و ادبيات فارسي در مقاطع مختلف مورد استفاده قرار مي‌گيرد. دانشجويان زبان و ادبيات فارسي در مقطع دكتري و كارشناسي ارشد از اين كتاب به عنوان منبع اصلي درس مربوط به شاهنامه استفاده مي‌كنند و دانشجويان كارشناسي به عنوان منبع فرعي در درس‌هايي چون «متون نظم(۲)، رستم و سهراب و رستم و اسفنديار».
كزازي در اين كتاب در تفسير ابيات و تحليل داستان‌هاي شاهنامه از علوم مختلف و ديدگاه‌هاي گوناگوني بهره برده است كه از آن ميان مي‌توان به استفاده او از واژه‌شناسي، ريشه‌شناسي، اسطوره‌شناسي، نمادشناسي، سبك‌شناسي و زيبايي‌شناسي اشاره كرد. در كتاب مطالب مختلفي مي‌خوانيد كه بخش قابل‌توجهي از آن به شخصيت‌هاي شاهنامه مي‌پردازد. كيومرث، هوشنگ، تهمورث، جمشيد، ضحاك، فريدون، منوچهر، تهماسب، كيقباد، كيكاووس، سياوش، كيخسرو، سهراب و... از آن جمله‌اند. عناوين جلدهاي 10گانه كتاب عبارتند از «از آغاز تا پادشاهي منوچهر، از آغاز پادشاهي نوذر تا پايان رستم و سهراب، داستان سياوش، از داستان فرود سياوش تا داستان اكوان ديو، از داستان بيژن و منيژه تا آغاز پادشاهي لهراسب، از پادشاهي لهراسب تا پادشاهي داراب، از پادشاهي اسكندر تا پادشاهي بهرام گور، از پادشاهي يزدگرد تا پادشاهي هرمزد، از پادشاهي خسرو پرويز تا پادشاهي يزدگرد و جلد آخر كه نمايه‌اي براي گزارش بيت‌هاي ۹ جلد پيشين است.
نسخه‌اي علمي، انتقادي و تحقيقي
بين شاهنامه‌هايي كه در بازار كتاب موجود است از شاهنامه تصحيح دكتر جلال خالقي مطلق به عنوان پيراسته‌ترين و علمي‌ترين چاپ شاهنامه نام برده مي‌شود. اين چاپ را كه جديدترين تصحيح شاهنامه شناخته مي‌شود، ويژگي‌هاي خاص خودش را دارد. از جمله اينكه در آن 16 دست‌نويس شاهنامه دستمايه قرار گرفته است كه در ميان اين 16 نسخه، نسخه فلورانس هم ديده مي‌شود. نسخه فلورانس قديمي‌ترين نسخه شاهنامه شناخته مي‌شود و قدمت آن به سال 614 هجري قمري برمي‌گردد. روش تصحيح خالقي را - آن‌طور كه خود او هم بر آن تاكيد داشته- روشي «علمي، انتقادي و تحقيقي» مي‌دانند. براي هر يك از اين 3جنبه مي‌توان دلايلي ذكر كرد. شاهنامه تصحيح جلال خالقي مطلق از آن جهت علمي است كه نسخه‌هاي خطي زيادي در آن مورد بررسي قرار گرفته و گزارش شده است. همين‌طور در انتقادي دانستن آن بايد گفت كه از نويسش دشوارتري بهره برده و نيز از آن جهت بايد آن را تحقيقي دانست كه در ارتباط با نكات مختلف و جزييات فراواني از شاهنامه يادداشتهاي توضيحي قابل‌اعتنايي دارد. البته ناگفته نماند كه اين تصحيح بيشتر به درد رويكردهاي پژوهشي و نسخه‌شناسانه مي‌خورد براي مخاطبان عام‌تر كه صرفا دغدغه شاهنامه‌خواني دارند، چندان راهگشا نيست. البته مصحح بعد از انتشار اين نسخه از شاهنامه، كتابي از متن شاهنامه را نيز بدون پانويس و خالي از توضيحات انتقادي منتشر كرد كه از آن به عنوان چاپي مناسب براي كساني كه هدف‌شان صرفا شاهنامه‌خواني و لذت بردن از آن است، ياد مي‌شود. چاپي كه مقدمه مفصلي دارد كه هم سبب آشنايي خواننده كمتر آشنا با فردوسي مي‌شود و هم او را به فراگيري مهارتي فرا مي‌خواند كه با اتكا به آن بتواند كتاب فردوس را به دور از غلط‌خواني‌هاي متداول مطالعه كند.
دستمايه پژوهش، محرك خلاقيت
«شاهنامه با تصحيح انتقادي و شرح يكايك ابيات» اثر مهري بهفر از آن كتاب‌هايي است كه علاوه بر جامعيتي كه دارد، براي خود اهالي ادبيات خلاقه، يعني كساني كه دستي بر آتش سرودن شعر، نوشتن داستان يا حتي كساني كه به‌طور حرفه‌اي مخاطب ادبيات كلاسيك فارسي هستند، كتاب مهمي است. كتاب البته اين اندازه از راهگشايي را از همان جامعيت خود مي‌گيرد؛ جامعيتي كه با دانش و تدقيق مصحح، تك‌تك ابيات شاهنامه را شامل مي‌شود و از اين منظر براي هر خواننده‌اي با هر ميزان مطالعه در باب ادبيات كلاسيك و خاصه شاهنامه فردوسي، كتابي مهم است. كتابي كه هم مي‌توان به پژوهشگران توصيه‌اش كرد، هم به دانشگاهيان، هم به نويسندگان و شاعران و هم به مخاطبان جدي و حرفه‌اي ادبيات اعم از كلاسيك و مدرن. بهفر در مورد كار خود گفته است: «وقتي با متوني سر و كار داريم كه پيش از عصر چاپ پديد آمده‌اند و نسخه مورد تاييد مولف يا نسخه دست‌خط مولف آن وجود ندارد، چه خواننده عادي باشيم چه محقق حتما لازم است متني را در دست داشته باشيم كه تصحيح انتقادي، يعني تصحيح علمي و غير ذوقي و غير دلبخواهي شده باشد همچنين ضبط‌هاي ديگر نسخه‌ها را نيز در اختيار بگذارد.» حرف‌هايي كه به خوبي ضرورت نگاه انتقادي به متن كهن و قرائت حاصل از اين نگاه انتقادي را نزد راوي حكايت مي‌كند. اگر بناست چند كتاب مهم از ميان انبوه آثار مربوط به فردوسي را به كسي پيشنهاد كنيم، قطعا يكي از مهم‌ترين آنها «شاهنامه با تصحيح انتقادي و شرح يكايك ابيات» مهري بهفر است.