توصيه‌هايي براي افزايش اثربخشي طرح جايگزين
سيد ابوالفضل ميرقاسمي
عوامل زيادي در موفقيت و يا شكست هر طرحي از جمله طرح‌هاي جنگلداري قبلي تاثيرگذار بوده است از قبيل: دانش و تجربه؛ روزآمد بودن؛ جامع بودن و توجه به همه ابعاد اكولوژيك، اجتماعي و اقتصادي؛ سلامت كاري و دوري از رانت و فساد؛ نظارت دقيق و موثر؛ ارزيابي دوره‌اي عملكردها و .... لذا با توجه به بيش از پنجاه سال سابقه تهيه و اجراي طرح‌هاي جنگلداري؛ عقل سليم حكم مي‌كند كه اين عملكرد از جنبه‌هاي مختلف توسط نهادهاي مستقل علمي ارزيابي شده و از نتايج و درس‌آموخته‌هاي قبلي حسن استفاده به عمل آيد.
پس از توقف فعاليت طرح‌هاي جنگلداري در سال 1396؛ سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري كشور، شرح خدمات و دستورالعمل مطالعات نيمه‌تفصيلي مديريت منابع طبيعي حوضه‌هاي آبخيز شمال كشور را تهيه و مشاوراني را جهت انجام آن مطالعات به همكاري دعوت كرده است. با توجه به تجربيات داخلي و خارجي در حوزه مديريت پايدار جنگل و لزوم توجه به ملاحظات اكولوژيكي (رويكرد اكوسيستمي)، فني، مهندسي، اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و نهادي در اين مطالعات و همچنين تهيه طرح‌هاي اجرايي بعد از آن، توصيه‌هاي ذيل به منظور بهبود كيفيت و افزايش اثربخشي طرح جايگزين پيشنهاد مي‌شود:
1- بومي سازي معيارها و شاخص‌هاي مديريت پايدار جنگل (انتخاب شاخص و تعيين نرم يا استاندارد آن)
2- تدوين و تصويب اسناد بالادستي مورد نياز نظير سياست ملي جنگل ايران و همچنين برنامه ملي جنگل
3- شناسايي استعدادها، توانمندي‌ها، مشكلات و چالش‌هاي مديريتي عرصه‌هاي منابع طبيعي با استفاده از رويكردهاي مشاركتي
4- بهنگام كردن لايه‌هاي اطلاعاتي مورد نياز
5- تحليل SWOT (نقاط قوت و ضعف و فرصت‌ها و تهديدها) از زاويه ديد دست‌اندركاران كليدي به خصوص نمايندگان و خبرگان و نخبگان جامعه محلي
6- توجه به مشكلات ناشي از مالكيت اراضي و اراضي تصرفي سنواتي
7- توجه به تداخل و ارتباط و پيوستگي فعاليت‌ها و جريان منابع در بين كاربري‌هاي درخور (مناسب) كه در 9 كلاس كلي (1- جنگلداري، 2- مرتعداري، 3- توسعه صنعتي (و خدماتي)، 4- زراعي و مسكوني، 5- بيابان، 6- حفاظت و حمايت 7- آبزي پروري، 8- گردشگري و 9- ذخيره‌گاه ژنتيكي) دسته بندي شده‌اند.
8- بهنگام كردن نقشه‌هاي تيپ بندي پوشش گياهي با توجه به پديده گرمايش زمين و تاثير آن در جابه‌جايي بعضي گونه‌هاي گياهي
9- بهنگام سازي محدوده زيستگاه‌هاي حيات وحش با توجه به مداخلات بشري و تغيير كاربري‌ها
10- توجه به مشكلات ناشي از پويايي بعضي فعاليت‌ها نظير دامداري و تردد (كوچ) آنها در بين زون‌هاي مختلف
11- تحليل روند تغييرات جمعيت در آبادي‌ها
12- شناسايي و تحليل ذي‌نفعان و نحوه درگير كردن آنها در فرآيند مطالعه، اجرا و پايش و ارزيابي طرح جايگزين
13- تعيين ميزان درجه و علاقه و مشاركت مردم محلي در امر حفاظت، احياء و بهره‌برداري اصولي از منابع طبيعي
14- لزوم شناخت دقيق از وضعيت كالبدي و پراكندگي سكونتگاه‌ها و جريان منابع در بين آنها
15- بررسي مشاركتي و تعيين مناطق نيمه‌بحراني و بحراني از نظر تجاوز به عرصه‌هاي منابع طبيعي و بررسي ريشه‌ها و علت‌العلل اين قبيل تجاوزها
16- تعيين نقش مردم محلي در شناسايي و معرفي گلوگاه‌هاي حساس و بحراني مربوط به قاچاق چوب و فرآورده‌هاي جنگلي و مرتعي
17- لزوم توجه به بالادست و پايين دست حوضه آبخيز و توجه به وضعيت پليگون‌هاي همجوار در تلفيق لايه‌هاي اطلاعاتي در محيط GIS
18- تضمين كيفيت مطالعات، از طريق پرداخت حق الزحمه مناسب به مشاوران (جهت انجام كار ميداني و مشاركتي لازم) و نظارت و داوري مراكز ذي‌صلاح علمي و سازمان‌هاي مردم نهاد تخصصي بر اين مطالعات و تهيه طرح‌ها
19- جلب مشاركت فعال و درگير كردن مردم (جنگل‌نشينان) و مسوولين محلي در تهيه و تدوين طرح مديريت پايدار جهت افزايش احساس مالكيت و تعلق خاطر ايشان
20- توجه به روش‌هاي مشاركتي در زمينه حفظ محيط زيست و منابع طبيعي نظير قُرُق‌هاي بومي
21- لزوم ارزيابي وضعيت سرمايه اجتماعي (بررسي شاخص‌هايي نظير اعتماد، مشاركت و تعاون، مسووليت پذيري، پاسخگويي و ...) و تاثير آن در حفظ منابع طبيعي
22- تدوين نظام نامه دقيق نظارت جهت حصول اطمينان از دقت و صحت مطالعات و اجراي طرح جايگزين
23- استفاده از رويكردهاي پايش و ارزيابي مشاركتي و درگير كردن نمايندگان تشكل‌هاي جامعه محلي و سازمان‌هاي مردم نهاد (NGOs) در سيستم پايش و ارزيابي طرح
24- لزوم كاهش تعداد بندهاي شرح خدمات مطالعات و عدم جمع آوري اطلاعات غير ضرور
25- لزوم بررسي صحت و دقت لايه‌هاي توليد شده قبل از تلفيق لايه‌ها و توجه به تاثير نتايج بخش‌هاي مختلف مطالعات بر همديگر
26- لزوم توجيه همه مشاوران همكار در اين مطالعات جهت دستيابي به برداشت يكسان و مشابه از اصول و مباني مديريت پايدار جنگل
27- لزوم تهيه دستورالعمل نحوه ارزيابي و كنترل گزارشات تهيه شده
28- لزوم برگزاري كارگاه‌هاي مشورتي و ظرفيت‌سازي و توانمندسازي در سطح روستاهاي واقع در محدوده مطالعات
29- علاوه بر بهره‌برداري غيرچوبي، لزوم توجه به بهره‌برداري چوبي در حد معقول و پايدار (نظير روش نزديك به طبيعت)
30- لزوم كاهش فاصله زماني بين مطالعه و اجراي طرح جايگزين با توجه به شرايط متغير اقتصادي – اجتماعي
31- لزوم انجام بازديد ميداني جهت برآورد درست و دقيق از ميزان تخريب منابع طبيعي ناشي از اجراي عمليات معدن‌كاوي (در طي فرآيند اكتشاف و بهره‌برداري) و يا اجراي طرح‌ها و پروژه‌هاي عمومي و عمراني
32- لزوم تقويت توان علمي و فني كاركنان ذيربط سازمان براي هدايت و نظارت اين مطالعات گسترده و ضربتي
33- لزوم توجه به موضوعات ذيل در فرآيند انجام مطالعات طرح جايگزين:
-شناخت و تحليل نظام مديريت و روابط نهادي
-شناسايي نهادهاي رسمي و غيررسمي مديريت محلي
- شناخت و تحليل ساختار كالبدي- خدماتي
- تبيين عدم تعادل‌هاي موجود در نظام فضايي حوضه آبخيز
- شناسايي جريان‌هاي فضايي موجود (فعاليتي، گردشگري و...)
- تحليل روندها، رويدادها و نقاط ثابت موثر بر معيشت پايدار جوامع محلي جنگل نشين
- تعيين نيروهاي پيشران اوليه موثر بر پايداري معيشت
- ارزيابي ميزان تاب‌آوري دارايي معيشتي جامعه محلي در مواجهه با عوامل بازدارنده
- ارزيابي نيروهاي پيشران كليدي و تعيين عدم قطعيت‌ها با تأكيد بر پنج محور معيشت پايدار
- شناسايي ريشه‌هاي فقر و محروميت و آسيب‌پذيري‌هاي جامعه محلي
- نقش مردم و نهادهاي مدني در حكمروايي جنگل (Forest Governance)
كارشناس منابع طبيعي و آبخيزداري