نگاهي به آخرين اثر حسين بشيريه
به سوي آرمان‌شهر
محسن آزموده
«از اينجا تا ناكجا» با عنوان فرعي «ديباچه‌اي بر آسيب‌شناسي سياسي» عنوان آخرين كتاب حسين بشيريه، استاد شناخته‌شده علوم سياسي است كه در روزهاي پاياني سال گذشته و در جريان اوج‌گيري ويروس كرونا منتشر شد و به همين دليل كمتر مورد توجه قرار گرفت. اين كتاب چنانكه نويسنده در يادداشت آغازين آن خاطرنشان كرده در ادامه اثر پيشين او با عنوان «احياي علوم سياسي: گفتاري در پيشه سياست‌گري» منتشر شده است. بشيريه در آن كتاب با نقادي وضعيت رشته علوم سياسي در دنياي كنوني بر ضرورت بازگشت به بنيادهاي اين شاخه معرفتي به عنوان يك دانش عملي تاكيد داشت و كوشيد نشان دهد كه پيشگامان معرفت سياسي از افلاطون گرفته تا ماكياولي، سياست را به عنوان پيشه‌اي عملي براي تغيير جهان در راستاي نيل به سعادت و بهروزي بشر در نظر داشتند. حالا او در كتاب حاضر با هدف بسط و تداوم اين ديدگاه تلاش دارد، دانش سياسي را به عنوان دانشي چاره‌انديش و آسيب‌شناس عرضه كند.
اين كتاب كم حجم و كوچك(107صفحه) پس از يادداشت ابتدايي از دو بخش تشكيل شده است: بخش نخست با عنوان بنيادهاي نظري خود شامل 3 فصل است: دانش آسيب‌شناسي سياسي، آسيب‌شناسي سياسي و انديشه آرمان شهري و آسيب‌شناسي سياسي و تمثيل پزشكي و بخش دوم با عنوان برخي آسيب‌هاي سياسي از اين فصول تشكيل شده است: آسيب‌شناسي مشروعيت سياسي، آسيب‌شناسي كارايي سياسي و آسيب‌شناسي فرهنگي سياسي و آسيب‌شناسي نظم سياسي. بشيريه در فصل آسيب‌شناسي فرهنگ سياسي به پديده مردم‌فريبي، انفعال سياسي و احساس كهتري ملي مي‌پردازد و در فصل آسيب‌شناسي نظم سياسي 3 موضوع را مطمح نظر قرار مي‌دهد: 1- جنگ داخلي، 2- كشمكش‌هاي قومي و 3- آيا انقلاب آسيب است يا درمان؟
اساس استدلال نظري كتاب كه مي‌توان آن را مبناي كتاب پيشين هم خواند، ارتباط و پيوستگي انضمامي «بايد»ها از «است»هاست. چنانكه مي‌دانيم در قرون جديد به ويژه پس از انتقادهاي اساسي ديويد هيوم، فيلسوف اسكاتلندي قرن هجدهمي، انديشه جدايي منطقي ميان «است» از «بايد» يا به عبارت ديگر گزاره‌هاي توصيفي از گزاره‌هاي تجويزي مبناي بسياري از انديشه‌ها قرار گرفت. به طور خلاصه و ساده‌سازي شده، ديدگاه هيوم آن بود كه به لحاظ منطقي از كنار هم گذاشتن بي‌شمار گزاره توصيفي («است»دار) نمي‌توان گزاره‌اي تجويزي («بايد»دار) استنتاج كرد بنابراين از توصيف وضع امور واقع نمي‌توان به اين نتيجه رسيد كه چه بايد كرد و چه نبايد. بشيريه بدون اشاره صريح به هيوم و مباحث دامنه‌داري كه او مطرح كرده، تنها در حوزه انديشه سياسي به انتقاد از اين ديدگاه مي‌پردازد و معتقد است كه دست‌كم در دانش‌هاي عملي مثل علوم سياسي، هدف نهايي ترجيح دادن و ارزش‌گذاري و سوق دادن انسان‌ها به يك وضعيت خاص و پرهيز از وضعيت ديگر مد نظر است و بنابراين دست‌كم در اين علوم نمي‌توان از جدايي كامل «است» از «بايد» دفاع كرد به عبارت ديگر مطابق اين ديدگاه، دانش سياسي در نهايت بايد به انسان‌ها دستورالعملي تجويزي همچون يك نسخه پزشكي ارايه كند.
از همين‌جاست كه بشيريه از استعاره دانش پزشكي به عنوان يك دانش عملي و شبيه‌سازي علوم سياسي با آن بهره مي‌گيرد و معتقد است كه در علوم سياسي نيز مي‌توان بلكه بايد از آسيب‌شناسي بهره گرفت؛ به عبارت ديگر از ديد بشيريه «دانش سياسي آسيب‌شناس و چاره‌انديش است و معاينات تجربي يا عملي را در راه از ميان برداشتن آسيب‌هاي جامعه به كار مي‌برد».
او در فصل دوم كتاب بحث‌هاي فيلسوفان و انديشمندان بزرگ را از افلاطون و تامس مور تا كارل مانهايم و ارنست بلوخ درباره انديشه آرمان شهري بررسي مي‌كند و نشان مي‌دهد كه چطور اين متفكران و انديشمندان، فلسفه و علوم سياسي را امري صرفا توصيفي و در راستاي توجيه وضعيت موجود تلقي نمي‌كردند بلكه به آرماني فراسوي زندگي كنوني بشري چشم داشتند و معتقد بودند كه جوامع انساني بايد به سمت اين آرمان‌شهرها حركت كنند. همچنين بشيريه در فصل سوم كتاب نشان مي‌دهد كه تمثيل‌هاي پزشكي براي علوم اجتماعي و بهره گرفتن از اصطلاح‌شناسي پزشكي براي توصيف و تجويز در اين دانش‌ها، امري مسبوق به سابقه است و متفكران بزرگ از توسيديد و پلبيوس تا روزگار ما همواره از اين روش براي بيان انديشه‌ها و ديدگاه‌هاي خود استفاده مي‌كردند.
بخش دوم كتاب چنانكه در بيان فهرست اشاره شد، كاربست عملي مبناي نظري پيش گفته است يعني در اين بخش حسين بشيريه در مقام يك دانشمند علوم سياسي كه در طول سال‌ها با آثار و كتاب‌ها و مقالات فراوان، تسلط و آشنايي خود را به نظريه‌ها و آثار نظري مختلف در حوزه انديشه سياسي نشان داده، مي‌كوشد در مقام يك پزشك و طبيب به آسيب‌شناسي نظام‌هاي سياسي و جوامع بپردازد و برخي از مشكلات و مصائبي را كه جوامع سياسي از آنها رنج مي‌برند، تشخيص دهد. خلاصه آنكه حسين بشيريه كه بسياري به درستي او را بنيانگذار اصلي و راستين جامعه شناسي سياسي علمي و دقيق در ايران مي‌خوانند، در كتاب «از اينجا تا ناكجا» مسير كتاب پيشين يعني «احياي علوم سياسي» را ادامه مي‌دهد، يعني كتابي موجز و مختصر و مفيد با نثري دلكش و روان نوشته كه تنها به كار دانشجويان و پژوهشگران علوم سياسي و علوم اجتماعي نمي‌آيد و مخاطب عام مي‌تواند با مطالعه آن دريابد كه بالاخره حرف حساب يك صاحب‌نظر در علوم سياسي چيست، كارش چيست و به چه دردي مي‌خورد؟ به عبارت ديگر با مطالعه آثار اخير بشيريه به سادگي درمي‌يابيم كه چرا در روزگار وانفساي كنوني بيش از هر زماني به علوم سياسي به عنوان يك حكمت عملي نيازمند هستيم، دانشي انتقادي، تجويزي و درمانگر كه به تفسير جهان بسنده نمي‌كند و در پي تغيير آن است.