شرايط نگران‌كننده تنوع زيستي
شينا انصاري
موضوع روز جهاني محيط زيست امسال «تنوع زيستي» و «مقابله با انقراض فزاينده گونه‌ها» اعلام شده است. با وجود گذشت نزديك به 5 دهه از زماني كه روز پنجم ژوئن از جانب سازمان ملل متحد به عنوان روز جهاني محيط‌زيست انتخاب شد و به‌رغم تمام كنوانسيون‌ها و پيمان‌هاي منطقه‌اي و بين‌المللي كه طي اين نيم قرن براي توجه به محيط‌زيست شكل گرفته؛ متاسفانه وضعيت محيط‌زيست جهان به‌ويژه شرايط زيستگاه‌ها و تنوع زيستي گونه‌ها نگران‌كننده‌تر از قبل شده است. موضوع امسال تحت تاثير اتفاقات تلخ زيست محيطي سال گذشته ميلادي از جمله آتش‌سوزي جنگل‌هاي آمازون و استراليا همچنين همه‌گيري جهاني بيماري كوويد 19 در ابتداي سال 2020 انتخاب شده است. امسال مناسبت روز جهاني محيط‌زيست درحالي برگزار مي‌شود كه اغلب كشورهاي جهان به كارزار مقابله با ويروس كرونا پيوسته‌اند. اين بحران بيش از هر چيز مويد اين حقيقت است كه بشر امروز با وجود دستاوردهاي شگرف خود تا چه حد در مقابل عظمت طبيعت و پيچيدگي‌هاي آن آسيب‌پذير و شكننده است. همه‌گيري بيماري كرونا اين موضوع را نشان مي‌دهد كه وقتي تنوع زيستي يك اكوسيستم را از بين مي‌بريم در حقيقت سيستمي را نابود مي‌كنيم كه از حيات و بقاي انسان روي زمين پشتيباني مي‌كند. در واقع ما با بر هم زدن نظم و تعادل طبيعت، شرايط را براي گسترش عوامل بيماري‌زا از جمله ويروس‌ها فراهم مي‌كنيم.
در حال حاضر تخريب‌ها و آلودگي‌هاي زيست محيطي به همراه گرمايش زمين، محرك اصلي مسائل مرتبط با تنوع زيستي در نقاط مختلف جهان هستند. از بين رفتن زيستگاه‌ها، تغيير كاربري‌ها و ورود آلاينده‌هاي شيميايي موجب شده كه روند نابودي تنوع زيستي جهان همچنان سير صعودي را طي كند. آمارها حكايت از آن دارد كه بشر هر ساله بالغ بر 300 ميليون تن فلزات سنگين، انواع حلال‌ها، پسماندهاي سمي و فاضلاب را وارد آب‌هاي كره‌زمين مي‌كند و به واسطه فعاليت‌هاي مخرب انساني 47درصد اكوسيستم‌هاي طبيعي زمين نابود شده‌اند و قريب به ۲۵درصد كل گياهان و جانوران برابر با يك ميليون گونه در‌معرض خطر انقراض قرار دارند.
اكوسيستم‌ها به صورت طبيعي داراي قدرت خودنظمي و انطباق با تغييرات هستند و
بر اثر دستكاري و مداخله در نظم طبيعي‌شان، نخست مدارا و تحمل كرده سپس از خود واكنش نشان مي‌دهند. وقتي دستكاري‌ها و تغييرات وارد شده به يك اكوسيستم از توان طبيعي نظم‌دهي آن بيشتر شود، تعادل اكوسيستم و به تبع آن تنوع زيستي آن دستخوش نابودي و اضمحلال مي‌شود. حفظ تنوع زيستي كه در واقع نوعي «بيمه طبيعت» محسوب مي‌شود، باعث افزايش توانايي اكوسيستم‌ها و بالا رفتن مقاومت آنها در برابر انواع مختلف فشارها و خطرات احتمالي مي‌شود. تخريب زيستگاه‌ها و نابودي فزاينده گونه‌هاي گياهي و جانوري در‌نهايت زندگي انسان و بنيادهاي اقتصادي و معيشتي او را تحت‌تاثير جدي قرار مي‌دهد. انقراض گونه‌هاي گياهي و جانوري همچون تغييرات اقليمي يك تهديد جهاني و در همان مقياس مخاطره‌آميز است و از اين رو نحوه تغيير رويكردها و سياست‌ها در حوزه كشاورزي، مصرف و محيط‌زيست، ضرورتي تام دارد. امروزه راه‌حل‌هاي مبتني بر طبيعت ساده‌ترين و در عين حال مغفول‌ترين راهكارهاي موجود براي حل مشكلات زيستگاه‌ها و صيانت از تنوع زيستي آنها هستند و مانند چتري مي‌توانند دربرگيرنده انواع روش‌هاي حفاظت از اكوسيستم براي مقابله با تهديدها تلقي شوند. كاهش فشار بر تنوع زيستي، بازسازي، احيا و حفاظت از اكوسيستم‌ها، افزايش منافع جوامع بومي از تنوع زيستي و خدمات زيست بومي، توليد و مصرف پايدار و در محدوده امن اكولوژيك از نتايج مهم اتكا به راهكارهاي طبيعت‌محور است. نكته‌اي كه به‌ويژه بايد پس از شيوع بيماري كرونا و باتوجه به شواهد مطرح شده درباره منشا اين بيماري درك كرد آنكه هزينه‌هاي مداخله انسان در طبيعت و بهره‌كشي مالكانه او مي‌تواند عوارض جبران‌ناپذيري براي حيات جمعي نوع بشر روي تنها كره مسكوني كه در اين كهكشان مي‌شناسيم بر جاي بگذارد. از اين رو انسان به عنوان بخشي از مجموعه زيستمندان اين سياره ناگزير براي ادامه حيات خويش به رابطه‌اي همسو و پايدار با طبيعت نيازمند است و در اين مسير حتي حذف يك گونه(به ظاهر كم‌اهميت) از طبيعت به مثابه نزديك‌تر شدن نسل بشر به زوال خواهد بود.