تحليلي بر موارد تاثيرگذار در حفاظت از محيط زيست به هنگام فعاليت هاي عمراني
نقش روستاييان در توسعه محلي
سيدابوالفضل ميرقاسمي
عواملي نظير افزايش درآمدهاي نفتي در دهه‌هاي اخير، شتابزدگي در توسعه كشور، غلبه نظام برنامه‌ريزي بخشي و توجه به رويكرد متمركز بالا به پايين و... سبب شد كه طي چند دهه، نسبت جمعيت شهري به روستايي معكوس شود (در گذشته، 71درصد جمعيت ايران روستايي بود و 29درصد شهري). برخي مهاجرت‌هاي اجباري سبب انتقال مشكلات روستاييان به حاشيه شهرها و منجر به تشديد برخي آسيب‌هاي اجتماعي شده است. اخيرا نهادهاي دولتي، حاكميتي و غيردولتي بسياري (موسسات خيريه، تشكل‌هاي مردم‌نهاد، بنگاه‌هاي بخش خصوصي در قالب مسووليت اجتماعي، دانشگاه‌ها و...) با رويكردهاي مختلف، مشغول فعاليت در روستاها هستند و جهت تحقق توسعه محلي تلاش مي‌كنند. سوال مهمي كه مطرح است، اين است كه نقش خود روستاييان و عشاير در اين فرآيند چيست؟ بديهي است بدون مشاركت فعال و همكاري جامعه محلي در فرآيند توسعه روستايي، شانس موفقيت بيروني‌ها (نيروهاي حمايت‌كننده بيروني از بخش‌هاي مختلف دولتي و غيردولتي) خيلي كم است. تحقق توسعه درون‌زا، متوازن و پايدار نياز به مشاركت همه اعضاي جامعه محلي دارد. البته از ظرفيت ساير افراد اصالتا روستايي كه در حال حاضر، در شهرهاي كوچك و بزرگ زندگي مي‌كنند نيز بايد استفاده كرد. افرادي كه عِرق و علاقه به زادگاه خويش داشته و دغدغه آباداني و توسعه روستا و منطقه خويش را دارند. به نظر مي‌رسد كه جامعه محلي (روستايي و عشايري) با شناختي كه از روحيات، فرهنگ، آداب و رسوم، سوابق تاريخي منطقه خويش، شرايط اقتصادي-اجتماعي جامعه محلي و وضعيت منابع طبيعي و محيط‌زيست محل سكونت خود دارند، بهتر و دقيق‌تر مي‌توانند در ترسيم نقشه راه آباداني و پيشرفت منطقه خويش (تهيه برنامه توسعه محلي) مشاركت و همفكري كرده و سپس در مرحله پياده‌سازي و اجراي آن برنامه نيز با جان و دل همكاري خواهند كرد، زيرا نسبت به برنامه تهيه شده احساس تعلق خاطر دارند (از ابتداي تدوين آن برنامه، درگير موضوع بوده و مشاركت داشته‌اند).
تجربيات داخلي و خارجي حاكي از آن است كه اعضاي جامعه محلي (روستايي و عشايري)، در محورها و زمينه‌هاي ذيل مي‌توانند مشاركت فعال و نقش‌آفريني داشته باشند:
الف- بسيج اجتماعي و آماده‌سازي و بسترسازي (فعاليت‌هاي فرهنگي- اجتماعي):
1- شناسايي افراد دغدغه‌مند و علاقه‌مند به توسعه محلي (افراد ساكن در روستا يا خارج از روستا)
2- شناسايي نخبگان و خبرگان محلي و دعوت از ايشان جهت همراهي و همكاري در فرآيند توسعه محلي
3- شناسايي سرمايه‌هاي نمادين و استفاده از ظرفيت آنها در فرآيند تدوين و اجراي برنامه توسعه محلي
4- تشكيل گروهي از افراد فوق و ساير صاحب‌نظران و انديشمندان مورد وثوق به عنوان اتاق فكر توسعه محلي
5- افزايش روحيه مشاركت، تعاون و مسووليت‌پذيري در بين اعضاي جامعه محلي
6- هماهنگي با مسوولان محلي (اعضاي شوراي اسلامي روستا، دهيار و بخشدار و...)
7- جمع‌آوري اسناد و گزارشات موجود مربوط به روستا و منطقه (طرح هادي روستا، نتايج مطالعات طرح توسعه يا آمايش سرزمين شهرستان، مطالعات منابع طبيعي يا محيط‌زيست موجود و نظاير آن)
8- شناخت وضع موجود و آسيب‌شناسي و ريشه‌‌يابي مشكلات و بررسي عوامل و دلايل عقب‌ماندگي منطقه
9- بررسي و اولويت‌بندي مسائل و مشكلات موجود در سطح روستا
10- تدوين چشم‌انداز آباداني و پيشرفت متناسب با شرايط محيطي، فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي و امنيتي منطقه
10-تدوين نقشه راه و تهيه برنامه اقدام محلي (در ابعاد مختلف فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي، نهادي و محيط‌زيستي)
11- تلاش در زمينه توانمندسازي روانشناختي- انگيزشي (خودباوري، اعتماد به نفس، خوداتكايي و تغيير نگرش)
12- تقويت سرمايه اجتماعي (اعتماد درون گروهي و برون گروهي، مسووليت‌پذيري، مشاركت و پاسخگويي) و بسيج اجتماعي مردم محلي جهت تشكيل گروه‌هاي هميار اشتغال و توسعه محلي
ب- تشكيل گروه‌هاي هميار (فعاليت‌هاي اجتماعي و نهادي)
1- شناسايي و رفع موانع كارگروهي
2- تشكيل گروه‌هاي هميار متناسب با شرايط محلي (تعداد گروه‌ها، تعداد اعضاي هر گروه و تركيب آنها كاملا اختياري و براساس نظر خود جامعه محلي تعيين مي‌شود) و تسهيل فضاي گفت‌وگو و ارتباط در گروه و در سطح اعضاي جامعه محلي
3- تدوين مرامنامه گروه و همچنين تدوين اساسنامه صندوق اعتباري خُرد متعلق به گروه
4- برگزاري جلسات مشورتي و هم‌انديشي مرتب و منظم در بين اعضاي گروه‌هاي تشكيل شده جهت بررسي و تحليل وضع موجود و همچنين تعيين راهكار مناسب جهت بهبود معيشت اعضاي گروه و ساماندهي اوضاع و شرايط محلي (هر گروهي نقش يك مركز رشد را ايفا مي‌كند)
5- ارزيابي و برنامه‌ريزي مشاركتي جهت تدوين نقشه راه آباداني و پيشرفت روستا (با درنظر گرفتن تعاملات با روستاهاي همجوار و نيز ارتباط شهر و روستا، جريان منابع، زنجيره ارزش و...)
6- مديريت تضاد و تعارض و حل اختلاف
ج- تشكيل صندوق‌هاي اعتباري خُرد و شروع فعاليت‌هاي اقتصادي:
1- تشكيل صندوق‌هاي اعتباري خُرد جهت جمع‌آوري پس‌اندازها و اعطاي وام به اعضاي صاحب ايده براي راه‌اندازي كسب‌وكارهاي خُرد و خانگي و كوچك
2- تلاش در جهت راه‌اندازي كسب‌وكارهاي گروهي با استفاده از ظرفيت اعضاي صندوق و بستگان ايشان
3- علاوه بر فعاليت‌هاي كشاورزي و دامپروري، استفاده از پتانسيل‌هاي موجود در روستا جهت توسعه گردشگري و بومگردي، جمع‌آوري يا كاشت گياهان دارويي، فرآوري محصولات كشاورزي و دامي، توليد مجدد صنايع دستي و صنايع روستايي فراموش شده، احياي مراسم آييني و سنتي و حفظ اصالت و هويت روستا يا جامعه عشايري، ارايه غذاها و دمنوش‌هاي محلي، زنبورداري و توليد عسل، عرق‌گيري و گلابگيري و...
4- شناسايي و مستندسازي دانش بومي و انتقال مهارت‌هاي خبرگان محلي به جوان‌ترها و افراد علاقه‌مند
5- تقسيم كار در بين اعضاي گروه‌ها متناسب با تخصص و علاقه ايشان (تكميل زنجيره تامين، زنجيره ارزش و زنجيره توزيع محصول)
6- استفاده از ظرفيت فضاي مجازي جهت بازاريابي و فروش محصولات محلي و حذف واسطه‌ها
7- تلاش در زمينه بسته‌بندي و برندسازي محصولات توليدي و تبليغ و معرفي آنها از طرق ممكن
د- آموزش، ظرفيت‌سازي و مهارت آموزي:
1- نيازسنجي آموزشي و درخواست ارايه خدمات آموزشي و ترويجي توسط مراجع ذي‌ربط جهت استفاده بهينه از منابع موجود و افزايش بهره‌وري
2- آموزش‌هاي مرتبط با مهارت‌هاي زندگي و سبك زندگي
3- شناخت ابعاد شخصيتي براي انتخاب زندگي شغلي
4- ارايه خدمات آموزشي و ترويجي به بهره‌برداران محلي (توسط مركز آموزش فني-حرفه‌اي يا سازمان نظام مهندسي كشاورزي و منابع طبيعي يا مراكز آموزشي و ترويجي بخش خصوصي)
5- شناسايي فرصت‌هاي كسب و كار و خلق ايده و مدل‌هاي اعتبارسنجي ايده (باتوجه به مزيت‌هاي منطقه)
6- آشنايي با برنامه‌ريزي نتيجه محور و ابزارهاي برنامه‌ريزي مشاركتي و اجتماع محور
7- تلاش در زمينه مهارت‌آموزي و حرفه‌آموزي متناسب با نيازها و پتانسيل‌هاي منطقه به‌خصوص فناوري‌هاي نوين
8- تشويق اعضاي گروه‌ها و صندوق‌ها به خلاقيت و نوآوري در زمينه توليد يا ارايه خدمات جديد
9- فراگيري فنون مذاكره و مطالبه‌گري جهت مراجعه به دستگاه‌هاي دولتي ذي‌ربط
10-آشنايي با تكنيك‌هاي پايش و ارزيابي مشاركتي
11-مسائل حقوقي و ثبتي هر نوع كسب و كار و آشنايي با قوانين كار و پوشش بيمه‌اي و بازنشستگي
هـ - نهادسازي، شبكه‌سازي و خدمات پشتيباني:
1- شناسايي و تحليل ذي‌نفعان و دست‌اندركاران كليدي و اولويت‌بندي ايشان جهت جلب همكاري
2- برگزاري جلسات مشترك با مسوولان محلي و مذاكره و مطالبه جهت حمايت از ايده‌هاي جامعه محلي
3- شناسايي مدل كسب و كار و انتخاب بهترين مدل براي ايجاد فعاليت كارآفرينانه
4- شناسايي روش‌هاي بهينه‌سازي فرآيند مديريت كسب و كار و شناخت مدل‌هاي بازاريابي
5- شناسايي روش‌هاي پايدارسازي كسب و كار
6- بررسي روش‌هاي مختلف تامين مالي جهت كمك به بهبود يا توسعه كسب و كارهاي محلي
7- سازماندهي، شبكه‌سازي و تاسيس شركت تعاوني فراگير جهت حمايت از صندوق‌هاي اعتبارات خُرد و بهبود توليدات روستايي و عشايري
8- پيگيري لازم جهت توسعه زيرساخت‌هاي موردنياز در منطقه و زيباسازي روستا (مديريت پسماند)
مطمئنا حفظ استقلال، پويايي و كارآمدي اتاق فكر و گروه توسعه روستايي و رعايت مباني علمي و تخصصي و نيز توجه به ملاحظات هويتي (حفظ هويت و اصالت جوامع روستايي و عشايري)، فرهنگي، اجتماعي، نهادي، اقتصادي، محيط زيستي، كالبدي، فضايي (مزيت‌هاي نسبي و رقابتي منطقه)، سياسي و امنيتي و همچنين ملاحظات پايداري، تاب‌آوري، درون‌زايي و برون‌نگري، موفقيت و اثربخشي برنامه‌هاي تهيه شده را تضمين مي‌كند.
فعال در حوزه توسعه روستايي