۶ روز از آغاز درگيري‌هاي مرزي ميان جمهوري آذربايجان و جمهوري ارمنستان مي‌گذرد. روز پنجشنبه و بعد از تقريبا ۲۴ ساعت آتش‌بس، دو طرف بار ديگر يكديگر را به حملات به مواضع هم متهم كردند. بر اساس گزارش‌ها تاكنون ۱۵ نظامي و يك غيرنظامي از دو طرف در اين درگيري‌ها جان باخته‌اند. دولت ارمنستان ادعا مي‌كند كه تاكنون هيچ كشته‌اي در اين درگيري‌ها نداشته، اما دولت جمهوري آذربايجان كشته شدن چندين نظامي خود از جمله يك ژنرال را تاييد كرده است. همزمان با اين تحولات، الهام علي‌اف، رييس‌جمهور آذربايجان با كنار گذاشتن وزير خارجي كهنه‌كار دولت خود، اعلام كرده است كه رويكرد تازه‌اي را در ديپلماسي دنبال خواهد كرد. وي گفته است كه انتظار ديپلماسي فعال و قاطع از وزير جديدش دارد. كشورهايي همچون ايران و روسيه، پيشنهاد ميانجيگري ديپلماتيك ميان ارمنستان و آذربايجان را مطرح كرده‌اند.
ادامه درگيري‌ها در توووز
روز پنجشنبه باكو و ايروان يكديگر را به حمله به مناطق مسكوني و غيرنظامي متهم كردند. درگيري‌هايي از يكشنبه هفته گذشته در منطقه توووز آذربايجان آغاز شده است، محلي كه نزديك به ۳۰۰ كيلومتر از منطقه قره‌باغ كه محل اختلاف قديمي دو كشور از زمان استقلال است، فاصله دارد. اولسيا وارطانيان، تحليلگر مسائل قفقاز در گروه بين‌المللي بحران معتقد است به اين دليل كه دو طرف در منطقه مذكور ادعاي ارضي و مناقشه مرزي ندارند، بعيد است كه اين درگيري‌ها بيشتر از اين افزايش پيدا كند، به ويژه كه اين درگيري‌هاي مرزي به منطقه قره‌باغ گسترش نيافته است. در حالي كه بسياري از كشورهاي جهان از جمله جمهوري اسلامي ايران، جمهوري فدراتيو روسيه و اتحاديه اروپا خواستار توقف درگيري‌ها ميان ارمنستان و آذربايجان و پيگيري صلح از طريق گفت‌وگو و روند سياسي شده‌اند و برخي دولت‌ها به شكل مستقيم به نفع يكي از طرفين اعلام موضع كرده‌اند؛ از جمله تركيه كه به شكل سنتي از جمهوري آذربايجان حمايت مي‌كند. وزير دفاع تركيه روز پنجشنبه در ديدار با يك هيات از جمهوري آذربايجان گفت كه ارمنستان بهاي سنگيني براي حمله به آذربايجان خواهد پرداخت. در اين ميان دولتمردان امريكايي هر چند خواستار توقف درگيري‌ها شده‌اند، اما صداهاي مختلفي از ميان نهادهاي اين كشور به گوش مي‌رسد. از جمله يك رسانه دولتي ايالات متحده امريكا در گفت‌وگو با يك كارشناس در بن آلمان مي‌نويسد: «تركيه تنها بازيگر در قفقاز است كه اندكي به ارزش‌ها و منافع غربي پايبندي دارد و تنها طرفي است كه مي‌تواند جلوي سلطه ايران و روسيه بر اين منطقه را بگيرد.»
تغيير وزير خارجه آذربايجان
الهام علي‌اف، رييس‌جمهور آذربايجان روز پنجشنبه در تصميمي غيرمنتظره اعلام كرد كه وزير خارجه اين كشور، المار ممديارف را از كار بركنار مي‌كند. علي‌اف در سخناني تند و آتشين به انتقاد از عملكرد وزير خارجه كهنه‌كار خود پرداخت و در برابر دوربين‌هاي تلويزيوني به مردم گفت كه وزير خارجه در شرايطي كه همه مقام‌هاي دولت در محل كارهاي خود حاضر بوده‌اند تا با بحران جنگ با ارمنستان رسيدگي كنند، در خانه مانده است و به بهانه «كار از خانه» وظايف خود را انجام نداده است. علي‌اف با انتقاد از عملكرد وزارت خارجه در انجام مذاكرات اخير با جمهوري ارمنستان در مورد انتقال كمك‌هاي بشردوستانه به منطقه ناگورنو-قره‌باغ گفت: «در اين مدت، دستگاه سياست خارجه وقتش را به مذاكرات بي‌مورد تلف كرده است. مگر مي‌شود با يك كشور دشمن كه در حال جنگ با ماست و به كشور تعرض كرده است در مورد بيماري كوويد گفت‌وگو كرد؟»
وزير خارجه جديد جمهوري آذربايجان كيست؟
ساعاتي بعد از بركناري وزير خارجه آذربايجان كه ۱۷ سال در اين مقام خدمت كرده بود، جيحون بايرام‌اف، وزير پيشين آموزش و پرورش توسط الهام علي‌اف به عنوان وزير خارجه جديد منصوب شد. بايرام‌اف تاكنون سابقه ديپلماتيك در پرونده‌اش نداشته است. او سال ۱۹۹۶ زماني كه فقط ۲۳ سال داشت در دوران حيدر علي‌اف به عنوان وزير ماليات در دولت منصوب شد. او بعد از يك دوره كار در دولت به بخش خصوصي رفت و به عنوان وكيل و مشاور مالياتي مشغول به كار شد. او از سال ۲۰۱۳ به دولت بازگشت و ابتدا به عنوان رييس دفتر، سپس با حكم رييس‌جمهور به عنوان معاون وزير آموزش و پرورش انتخاب شد و از دو سال پيش رسما در مقام وزارت آموزش و پرورش خدمت مي‌كرد. برخي كارشناسان و رسانه‌ها انتخاب او را به دليل فقدان تجربه ديپلماتيك غيرمنطقي توصيف كرده‌اند.
خبرگزاري توران جمهوري آذربايجان در گزارشي مي‌نويسد: «انتصاب جيحون بايرام‌اف به عنوان وزير امور خارجه، امري غيرمنتظره محسوب مي‌شود. موضوعي كه اين سوال را بر مي‌انگيزد كه انتخاب فردي كه تا به امروز سابقه ديپلماتيك نداشته است، چگونه مي‌تواند به كشور در وضعيت حساس كنوني كمك كند؟ البته اين اقدام در تاريخ جمهوري آذربايجان بي‌سابقه نيست، پيش از اين توفيق قاسم‌اف و ولايت قلي‌اف هم كه ديپلمات‌هاي حرفه‌اي نبودند در اين مقام خدمت كرده‌اند، اما آنها دو سياستمدار باتجربه قديمي بودند. انتصاب قاسم‌اف و قلي‌اف در اين مقام مي‌توانست در دوران گذار و تشكيل حكومت جديد به بهانه فقدان نيروي انساني با تجربه توجيه شود، اما [بعد از گذشت چند دهه از استقلال جمهوري آذربايجان] اين اقدام غيرمنطقي به نظر مي‌رسد.
اگر فرض كنيم كه ممديارف به اين اتهام اخراج شده كه در اجراي فرمان‌هاي رييس حكومت سهل‌انگاري كرده است و به اندازه كافي فعال نبود، در نتيجه انتظاري كه از وزير خارجه جديد مي‌رود، اين است كه منافع ملي را بيشتر تامين كند. اما با اين شرايط بعيد به نظر مي‌رسد كه او بتواند چندان در تسريع حل مناقشه قره‌باغ نقشي ايفا كند. يك وزير خارجه بايد دست‌كم صاحب مواضعي باشد و رويكردهاي خودش را پيشنهاد دهد، نه اينكه يك‌سره مانند يك سرباز صفر تمام فرمان‌هاي بالادستي‌ها را اجرا كند.»
وزير خارجه منفعل
الهام علي‌اف علاوه بر عدم حضور در محل كار و ناتواني در اجراي فرامين، سياست خارجي ممديارف را سست، دفاعي و منفعلانه توصيف كرده است. علي‌اف در سخنراني روز پنجشنبه خود گفت: «من بارها گفته‌ام كه ديپلماسي ما بايد قاطعانه‌تر باشد نه منفعلانه و دفاعي. ديپلماسي نبايد واكنشي باشد و فقط مواضعي اتخاذ شود كه ديگران را خوشحال كند.»
اين موضع علي‌اف، با انتقاد برخي رسانه‌ها در باكو مواجه شده است. خبرگزاري مستقل توران در يادداشتي انتقادي از بي‌توجهي دولت به نقدهاي مطرح شده در گذشته در مورد سياست خارجي و دستگاه ديپلماسي اشاره كرده است و مي‌نويسد: «تا به امروز رهبري كشور هرگز از وزارت خارجه به خاطر منفعل بودن انتقاد نكرده بود. در عوض تاكنون گفته مي‌شد كه دستگاه ديپلماسي فعال بود و باعث شد كه كشور پيروزي ايدئولوژيك بي‌سابقه‌اي در برابر ارمنستان به دست بياورد تا جايي كه همه دنيا تماميت ارضي و استحقاق ما را به رسميت شناخته‌اند. همزمان با اين ادعا بود كه هر اقدامي توسط رسانه‌هاي براي انتقاد از سياست خارجي يا نقد گام‌هايي كه توسط وزارت خارجه برداشته مي‌شد از سوي مقامات اقدامي براي زير سوال بردن موفقيت‌هاي كشور تلقي مي‌شد.»
تظاهرات جنجالي
تظاهراتي كه روز چهارشنبه در باكو در راستاي محكوم كردن حملات ارمنستان و درخواست از دولت براي پاسخ قاطع به ايروان برگزار شد، از سوي الهام علي‌اف، رييس‌جمهور به شدت مورد انتقاد قرار گرفته است. مقام‌هاي جمهوري آذربايجان در طول روزهاي گذشته ده‌ها فعال سياسي وابسته به ائتلاف «جبهه خلق آذربايجان» را به دليل تدارك ديدن اين تظاهرات و حمله به ساختمان پارلمان بازداشت كرده‌اند. تظاهرات كنندگان چهارشنبه شب با شعارهايي همچون «قره‌باغ مال ماست»، «فرمانده كل قوا، اسلحه بده به ما»، «يا مرگ يا قره‌باغ»، «نجم‌الدين [فرمانده ستاد مشترك نيروهاي مسلح] استعفا» در مقابل پارلمان تجمع كرده بودند. به نوشته برخي رسانه‌هاي آذربايجان از جمله روزنامه آزادليق، نزديك به ۳۰ هزار نفر در اين تجمع كم‌سابقه اعتراضي در پايتخت شركت كرده بودند. اين تظاهرات بعد از ورود گروهي از معترضان به داخل ساختمان پارلمان و آسيب به ساختمان به خشونت كشيده شد. الهام علي‌اف در انتقادهايي تند از اين تظاهرات‌كنندگان گفته است «اينها بدتر از ارمني‌ها هستند، ارمني‌ها دشمنان علني محسوب مي‌شوند، اما اينها در ميان ما رخنه كرده‌اند. با پول و فرمان خارجي باعث گل‌آلود كردن آب مي‌شوند، اين كار ايستادن در كنار دشمن است.» مقام‌هاي دولت علي‌اف، جبهه خلق آذربايجان را به ترتيب دادن و تشويق اين تظاهرات متهم كرده‌اند. جبهه خلق آذربايجان مجموعه‌اي از احزاب كوچك‌تر مخالف دولت است كه به عنوان يك جبهه اپوزيسيون در باكو فعال هستند. برخي منتقدان دولت علي‌اف، بازداشت اعضاي جبهه خلق را سوءاستفاده از بحران با ارمنستان براي تسويه حساب با مخالفان سياسي دولت توصيف كرده‌اند.
رويارويي مسكو و آنكارا
يك رسانه دولتي ايالات متحده امريكا، نبرد در مرزهاي جمهوري‌هاي آذربايجان و ارمنستان را نشاني ديگر از رويارويي تركيه و روسيه توصيف كرده است. صداي امريكا در گزارشي مي‌نويسد كه بعد از ليبي و سوريه، جنگ ميان جمهوري آذربايجان و ارمنستان، يك رويارويي تازه غيرمستقيم ميان آنكارا و مسكو است، چراكه هر يك از اين دو قدرت منطقه‌اي از يك طرف دعوا حمايت مي‌كنند. اين رسانه امريكايي، دعوا ميان ارمنستان و آذربايجان را به نيازهاي انرژي تركيه ارتباط داده است و مي‌نويسد: «محل وقوع نبردها در منطقه دورافتاده توووز، بسيار عجيب و كم سابقه است. معمولا درگيري‌ها در منطقه قره‌باغ رخ مي‌دهد، اما منطقه توووز نزديك به خط لوله گاز طبيعي قفقاز جنوبي است، خط لوله‌اي كه تركيه سرمايه زيادي روي آن قرار داده است تا از وابستگي انرژي به روسيه رها شود.» به نوشته اين رسانه دولتي ايالات متحده امريكا، تركيه ۹۸ درصد از گاز طبيعي و ۹۲ درصد از نفت خام خود را از روسيه تامين مي‌كند.
تلاش روسيه و ايران براي توقف درگيري‌ها
آندري رودينكو، معاون وزير امور خارجه روسيه در مصاحبه با خبرگزاري «تاس» اعلام كرد كه مقامات مسكو از تمامي امكانات براي حل و فصل تنش كنوني به وجود آمده بين ارمنستان و آذربايجان استفاده خواهند كرد. معاون وزير خارجه گفت: «من فقط مي‌توانم اطمينان دهم كه ما تمام تلاش خود را خواهيم كرد و بهترين ويژگي‌هاي ديپلماسي روسيه را نشان خواهيم داد تا نه تنها مناقشه مرزي فعلي، بلكه به‌طور كلي، تيرگي در روابط بين دو كشور برادر و همسايه ما، ارمنستان و آذربايجان، حل و فصل شود.» سه‌شنبه شب هم محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه جمهوري اسلامي ايران جداگانه با همتايان آذري و ارمني خود تماس گرفته بود. وزير امور خارجه كشورمان در تماس‌هاي تلفني جداگانه با وزراي امور خارجه جمهوري آذربايجان و ارمنستان طرفين را به خويشتنداري و آغاز گفت‌وگو براي حل‌وفصل مسالمت‌آميز اختلافات درباره منطقه قره‌باغ دعوت كرد.