آتش‌سوزي در منابع طبيعي
داستاني درازدامن و دنباله‌دار
شاهرخ جباري
آتش‌سوزي در منابع طبيعي كشور (جنگل‌ها و مراتع)، تاريخچه‌اي طولاني دارد. اخبار آن را حتي مي‌توان در روزنامه‌هاي سال‌هاي دور هم دنبال كرد.
البته چند دهه قبل، آتش‌سوزي جنگل‌ها توجه افكار عمومي را به خود جلب نمي‌كرد؛ مثلا در آن سال‌ها حتي بعضي دامداران جنگل‌نشين شمال كشور، هنگام ترك دام‌سرا، پوشش علفي و بوته‌اي كف جنگل را آتش مي‌زدند تا سال ديگر كه برمي‌گردند علوفه‌هاي بيشتر و تازه‌تري برويد اما اين اقدام چندان سر و صدايي نداشت اين در حالي است كه آتش‌سوزي در جنگل حتي اگر سطحي هم باشد؛ به درختان جنگل آسيب وارد مي‌كند. هنوز پس از قطع يا افتادن درختان توخالي و كهنسال جنگل، مي‌توان سياهي‌هاي حريق را كه درختان سال‌ها در دل خود نگه داشته‌اند مشاهده كرد!
كريم ساعي، بنيانگذار جنگلباني نوين ايران در اثر خود به نام شمه‌اي درباره جنگل‌هاي ايران (1321 خورشيدي) هفت خطر يا تهديد را براي جنگل‌هاي ايران فهرست كرده كه آتش‌سوزي در جنگل‌ها يكي از آنهاست. اين نشريه براي نمايندگان مجلس شوراي ملي وقت ارسال شد تا در تدوين «قانون راجع به جنگل‌ها» مورد استفاده قرار گيرد.
در مواد 6 تا 9 اين قانون مصوب دي‌ماه همان سال مجازاتي براي متخلفان درنظر گرفته شده و وظايفي براي ماموران دولت تعيين شده است.
در ماده 6 اين قانون آمده است: هر كس جنگل يا قسمتي از آن را عمدا بسوزاند به حبس مجرد از دو سال تا 10 سال محكوم مي‌شود.
و در ماده 8: در مواقع آتش‌سوزي جنگل‌ها كليه مامورين دولت و اهالي كه در نزديك آن محل باشند موظف به كمك در آتش‌نشاني هستند.
در قانون جنگل‌ها و مراتع كشور مصوب سال 1338 خورشيدي هم در مواد 17 تا 19 به آتش‌سوزي جنگل‌ها اشاره شده است.
در اين قانون مجازات حبس براي عامدان آتش‌سوزي به سه تا هفت سال افزايش يافته و در مورد همكاري در موقع آتش‌سوزي، علاوه بر افزايش طيف نيروهاي دولتي، براي مسامحه‌كنندگان مجازات نيز پيش‌بيني شده است: در موقع آتش‌سوزي در جنگل‌ها كليه مامورين دولتي اعم از لشكري و كشوري و شهرداري‌ها كه در نزديكي آن محل باشند در مقابل تقاضاي مامورين جنگل موظفند با كليه وسايل ممكنه دولتي كه در اختيار دارند در آتش‌نشاني كمك و مساعدت كنند. قصور و مسامحه مامورين كشوري و شهرداري در ايفاي وظيفه مستلزم مجازات اداري از درجه چهار به بالا خواهد بود و در مورد مامورين لشكري تعقيب و مجازات آنان طبق مقررات و قوانين مربوط نظامي خواهد بود و بالاخره در قانون حفاظت و بهره‌برداري سال 1346 نيز تصريحات مشابهي وجود دارد.
نقش موثر بنگاه جنگل‌ها در سال‌هاي 1328 الي 1338 و سازمان جنگلباني ايران از سال 1338 تا 1346 در غني‌كردن دانش حفاظت از جنگل و مسائل مربوط به آتش‌سوزي در جنگل‌ها انكارنشدني است.
در آن سال‌ها، علاوه بر نشريات ترويجي كه در اين باره منتشر مي‌شد؛ كتابي به نام: آتش‌سوزي جنگل؛ علل بروز و طرق مختلف مبارزه با آن، توسط عبدالخالق يوسفي، كارشناس حمايت جنگل در سازمان جنگلباني ايران تاليف و در تيرماه سال 1340 خورشيدي به چاپ رسيده است.
اما يكي از فرازهاي اين تاريخچه در سال‌هاي قبل از انقلاب، طرح دبرون است!
در سال 1356 خورشيدي يك كارشناس امريكايي به نام هانري دبرون به ايران عزيمت و از جنگل‌هاي شمال و خارج از شمال ايران بازديد كرد. در سال 1357 چند تن از كارشناسان جنگل به سرپرستي دكتر منصور محمدي به امريكا عزيمت كرده و پس از يك سفر چند ماهه شامل بازديد از فعاليت‌هاي 11 ايالت و گذراندن دوره آموزشي در ايالت كاليفرنيا به كشور بازگشتند.
دبرون در زمان حضور خود در ايران طرح جامع مديريت آتش‌سوزي در جنگل را تدوين كرد. بنا به اظهارات دكتر محمدي؛ «اين طرح بسيار مهم بود و در طول شش، هفت هفته مطالعات ميداني و كتابخانه‌اي تهيه و تدوين شده و به طرح دبرون شهرت داشت. اين سند كه توسط اينجانب (دكتر محمدي) به فارسي ترجمه شده، به تصويب شوراي عالي جنگل نيز رسيده بود.»
كارشناسان اعزامي به امريكا، مانند مهندس دانش‌راد، مهندس مخيري، مهندس كاووسي و... زيرنظر دفتر فني جنگلداري، هسته اصلي آموزش و مديريت آتش‌سوزي در سازمان جنگل‌ها و مراتع كشور را به‌عهده داشتند.
در سال 1373 وظيفه مديريت آتش‌سوزي به دفتر حفاظت و حمايت سازمان جنگل‌ها محول شد. در پاييز سال 1383 يك كارشناس روسيه‌اي به نام نيكلايكو اليف؛ براي يك سفر پنج روزه به ايران آمد. سپس با توافق به عمل آمده يك گروه چهار نفره به سرپرستي مهندس حسين سليماني كوشان و همراهي آقايان عبداللهي، بشيري و منجميان در بهار سال بعد به روسيه عزيمت و از جنگل‌ها، امكانات و اقدامات اين كشور بازديد كردند. هدف از اين سفر؛ آشنايي كارشناسان ايراني با موضوع مديريت حريق و روش‌هاي موثر در پيشگيري و اطفاي آن و همچنين توانمندي‌هاي فني كشور روسيه در امر حريق در جنگل‌ها بود.
پس از تشكيل يگان حفاظت؛ اين وظيفه در سال 1386 به اين يگان محول شد. در شرح وظايف اين يگان از جمله آمده است: اتخاذ تدابير اجرايي و اقدامات پيشگيرانه، پيش‌آگاهي و همكاري در كشف و اطفاي حريق و امور امدادي و مردم‌ياري هنگام بروز سوانح غيرمترقبه در عرصه و اعيان منابع طبيعي با هماهنگي واحدهاي ذي‌ربط.
يگان حفاظت در سال 1391 دستورالعمل طرح جامع مديريت پيشگيري و اطفاي حريق در جنگل‌ها و مراتع كشور (اقدامات قبل، حين و بعد از آتش‌سوزي) را تهيه و پس از تصويب به دستور آقاي اورنگي رييس سازمان ابلاغ شد.
متاسفانه ابعاد حريق در منابع طبيعي كشور به علل گوناگون از جمله خشكسالي، بي‌احتياطي، اختلافات محلي، آتش زدن پسماند محصولات زراعي و ... همچنان در حال گسترش بود تا اينكه مجلس شوراي اسلامي در بند ج ماده 38 قانون برنامه ششم ضرورت تهيه طرح جامع ديگري را به شرح زير تصويب كرده است:
ماده 38: دولت موظف است اقدامات زير را جهت حفاظت از محيط‌زيست به عمل آورد:
ج- تهيه و اجراي طرح جامع پيشگيري و اطفاي حريق در عرصه تحت مديريت سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري و سازمان حفاظت محيط‌زيست با همكاري دستگاه‌هاي اجرايي، نظامي (در زمان صلح) و انتظامي.
از سرنوشت تهيه و اجراي اين طرح اطلاعي
در دست نيست اما آنچه مسلم است داستان درازدامن آتش‌سوزي در جنگل‌ها و مراتع كشور همچنان ادامه داشته و كلكسيون سياهه مناطق آسيب‌ديده، طرح‌هاي مديريتي و قوانين و مقررات آن همچنان غني‌تر خواهد شد.