آيا برنامه همكاري جامع ايران و چين پايبند الزامات محيط زيستي و ميراث فرهنگي كشور خواهد بود؟
مكُران ديگر بكر نيست
گروه اجتماعي
«از آن پس چنين كرد كاووس راي/ كه در پادشاهي بجنبد ز جاي/ از ايران بشد تا به توران و چين/ گذر كرد از آن پس به مكران زمين» كيكاووس كه بر ديوان مازندران پيروز شد در انديشه كشورگشايي با لشكري انبوه راهي توران، چين و مكران شد و مكران را فتح كرد. حالا اين بار نوبت فتح مكران به چيني‌ها رسيده است، پس از نبرد كيكاووس با شاه هاماوران حالا «سواحل مكران» عرصه‌اي براي تصرف شده است، تصرفي كه به نظر مي‌رسد بيش از همه با اهداف صنعتي و پتروشيمي آميخته و نحوه مواجهه آن با ارزش‌هاي محيط‌زيستي و گردشگري آن جاي سوال دارد.
اما چرا مكُران؟ توسعه سواحل مكران خبر تازه‌اي نيست، نكته قابل توجه جاي خالي توجه به اهميت «بكر بودن» اين منطقه است. خبرگزاري تسنيم 4 بهمن 1395 از امضا ي چند تفاهمنامه داخلي و چيني براي سرمايه‌گذاري در سواحل مكران خبر داده بود. طبق اين تفاهمنامه كه در حضور معاون اول رييس‌جمهور به امضا رسيده بود، احداث شهر جديد تيس، ساخت نيروگاه، تاسيس شركت تخصصي ميان ايران و هند، سرمايه‌گذاري در زيرساخت‌ها و احداث پارك‌هاي صنعتي، احداث شهرك لجستيك و تاسيس شركت تخصصي شيلات به چشم مي‌خورد. اين خبرگزاري در گفت‌وگويي با مديرعامل منطقه آزاد چابهار در تاريخ 27 تير 1399 مكران را به دليل موقعيت ژئوپوليتيك خود «گنجي آشكار» خوانده بود، گنجي كه صرف‌نظر از داده‌هاي الهي‌اش، فرصت دسترسي به 3 بازار بزرگ دنيا را براي چين فراهم مي‌كند.
اما مكران چگونه انتخاب شد؟ سرنخ اين خبر را مي‌توان در سال 1394 جست‌وجو كرد، سالي كه معاون وزير صنعت به حضور «يك گروه مشاوره چيني پيش از سفر رييس‌جمهور اين كشور به ايران» اشاره كرد بود، گروهي كه براي سرمايه‌گذاري كلان استان به استان سفر مي‌كردند. سيدمحمدعلي ابريشمي در آن زمان معتقد بود كه «شانس بندر مكران در حاشيه درياي عمان» بيش از نقاط ديگر كشور براي سرمايه‌گذاري است. علت چه بود؟ «ظرفيت‌هاي بالا در دسترسي به آب‌هاي آزاد.» در همين گزارش نيز حضور چيني‌ها در مكران با رغبت سرمايه‌گذاري در واحدهاي توليدي صنعتي عنوان شده بود. معاون وزير صنعت در اين گزارش افزوده بود:«ما نمي‌توانيم منطقه‌اي خاص را براي سرمايه‌گذاري چيني‌ها به آنها تحميل كنيم اما با توجه به موقعيت و پتانسيل بالاي آن شانس زيادي براي اين استان قائل هستيم. لذا از مسوولين استاني انتظار مي‌رود با برجسته‌سازي همه موقعيت‌ها و پتانسيل‌هاي موجود در استان، زمينه را براي جذب اين سرمايه‌ها و ايجاد مسيري جديد براي توسعه استان فراهم كنند.» دو سال بعد، روزنامه «دنياي اقتصاد» در گزارشي با عنوان «علاقه‌مندي چيني‌ها براي توسعه همكاري در پتروشيمي مكران» در حاشيه ديدار هيات چيني از شهرك پتروشيمي مكران و به نقل از ژانگ لايونو، معاون شركت HQC نوشته بود:«چين مايل است مانند همه سرمايه‌گذاران خارجي در انتخاب نيروي انساني خود آزاد باشد و علاقه ندارد تحت اجبار از نيروي بومي استفاده كند؛ چرا‌كه در موارد بسياري نيروهاي بومي ممكن است، نتوانند نيازهاي سرمايه‌گذار را برطرف كنند.» اين اخبار نشان مي‌دهد كه سواحل مكران به مذاق چيني‌ها خوش نشسته است و شنيده‌ها از پيش‌نويس آخرين ويرايش برنامه همكاري‌هاي جامع 25 ساله ايران و چين حاكي از آن است كه در اين طرح كلان احتمالا نام دو نقطه جغرافيايي در ايران پرتكرارتر از ديگران ضبط شده است: جاسك و مكران. شكي نيست كه مكران مي‌تواند از منظر ژئوپوليتكي نقطه كليدي باشد حتي استقرار صنايع و كارخانه‌ها در اين نقطه مي‌تواند به توسعه زيرساخت‌هاي سيستان و بلوچستان كمك بسيار زيادي بكند اما پرسش بي‌پاسخ نحوه مواجهه اين طرح با يكي از بكرترين سواحل كشور است. سواحل مكران خصوصا محدوده ميان كنارك و گواتر با جاذبه‌هاي طبيعي و گردشگري بي‌مانند يكي از معدود نقاط جغرافياي كشور است كه هنوز به نام توسعه تخريب نشده است. در بخش‌هايي از اين ساحل، بيابان به دريا مي‌رسد كه در نوع خود در جهان بي‌نظير است، «گل‌افشان»هاي چابهار در امتداد اين سواحل واقع شده است، روستاي تاريخي تيس، كوه‌هاي مريخي، سواحل ماسه‌اي، تالاب صورتي و گاندوهاي گواتر. مجموعه جاذبه‌هاي طبيعي و فرهنگي در اين پهنه جغرافيايي، بسته‌اي بسيار متفاوت را براي گردشگري تعريف مي‌كند، بسته‌اي كه پيش از اين «اعتماد» در گزارش‌هاي مختلفي به آنها اشاره كرده و نوشته است كه استان سيستان بلوچستان مي‌تواند از طريق سرمايه‌گذاري در گردشگري و با مدد گرفتن از موهبت‌هاي الهي و سرزمين خود به توسعه پايدار برسد نه آن توسعه‌اي كه صرفا به رويايي با طبيعت و زيست‌بوم مي‌رود و بعد از تصرف منابع طبيعي از محيط زندگي ويرانه‌اي براي بومي‌ها به جا مي‌گذارد. سواحل مكران محل زيست پليكان خاكستري، فلامينگو، باكالان، انواع حواصيل و اگرت‌ها، كاكايي‌ها، آبجلبك‌ها، عقاب دريايي دم‌سفيد، پرستوها، عقاب شاهي و پرندگان شكاري مثل عقاب ماهيگير است. بر اساس آمار اداره كل محيط‌زيست استان سيستان و بلوچستان، سالانه بيش از 60 هزار پرنده به سواحل مكران مهاجرت مي‌كنند. از طرفي ديگر گواتر نيز زيستگاه تمساح پوزه كوتاه خجالتي ايراني است، گاندو با كمتر از 3 هزار سر جمعيت در دنيا در حال حاضر در خطر انقراض و نابودي قرار دارد.
اگر فرض بر اين باشد كه طبق شنيده‌ها يكي از مقرهاي اصلي سرمايه‌گذاري چيني‌ها در ايران در سواحل مكران است و از سويي ديگر بندهاي محيط‌زيستي و گردشگري نيز در اين قرارداد لحاظ شده است، سوال اينجاست كه آيا بهره‌برداري در سواحل مكران با رعايت الزامات محيط‌زيستي صورت خواهد گرفت؟ آيا بكر بودن اين نقطه سرزميني زير سوال خواهد رفت؟ به نظر مي‌رسد كه دو مقوله محيط‌زيست و گردشگري و ميراث فرهنگي از متن اين قرارداد به دور نبوده‌اند با اين حال تاكنون دو دستگاه متولي يعني وزارت ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي و اداره كل سازمان حفاظت از محيط‌زيست نسبت به ابعاد و نگراني‌هاي موجود در اين دو حيطه هيچ موضع‌گيري نداشته‌اند و توضيحاتي نيز ارايه نكرده‌اند و نگاهي به خبرگزاري‌هاي رسمي آنها نشان مي‌دهد كه تاكنون هيچ خبري در ارتباط با اين سند از سوي آنها منتشر نشده است. همين امر به ابهام‌هاي موجود دامن مي‌زند به خصوص آنكه گفته مي‌شود اين سند دو بار از عنوان «دو تمدن كهن آسيايي» و «دو تمدن بزرگ آسياي» استفاده كرده است. علاوه بر آن پايگاه «صداي ميراث» خبر داده است كه سال گذشته، وزارت امور خارجه در مكاتبه با وزارتخانه‌ها و دستگاه‌هاي كشور از جمله وزارت ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي خواسته بود تا رئوس برنامه‌ها و اولويت‌هايشان را براي تنظيم سند قرارداد همكاري 25 ساله با چين ارايه كنند. صداي ميراث گزارش مي‌دهد كه بر همين اساس معاونت‌هاي مختلف وزارت ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي اقدام به ارسال برنامه‌‌هاي خود براي نهايي شدن سند همكاري جامع 25 ساله ايران و چين كردند. سال گذشته نيز وزارت نوپاي ميراث فرهنگي و گردشگري كشور، گردشگران چيني را بازار هدف خود قرار داد و مقرر كرد تا طي 5 سال آينده، ورود توريست چيني به كشور 38 برابر شود و به 2 ميليون نفر در سال برسد. علي‌اصغر مونسان، وزير ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع‌دستي كشور با 3 هدف «سهم بالاي گردشگر خارجي چيني از كل گردشگران خارجي در كشورها»، «علاقه چيني‌ها به اماكن تاريخي و فرهنگي كشورها» و «ولخرجي توريست‌هاي چيني» در خرداد ماه سال گذشته از هدف‌گذاري براي جذب دو ميليون گردشگر چيني خبر داد و حذف رواديد براي چيني‌ها نيز به همين منظور بود. حالا كه گردشگري در اهداف كوتاه‌مدت، ميان‌مدت و بلندمدت اين سند جاي دارد، وزارت ميراث فرهنگي و‌گردشگري از متن اين پيش‌نويس مطلع است و به نظر مي‌رسد، اقدامات سال گذشته براي جذب توريست‌هاي چيني نيز در راستاي همين سند بوده است، در سكوت سرنوشت مكران و جزاير ديگر سواحل جنوبي كشور را بي‌پاسخ مي‌گذارد، حالا مشخص نيست مكران پايگاه توريست‌هاي چيني خواهد شد يا سرمايه‌گذاران و كارگراني كه با پتك بر سر اين بخش بكر سرزمين مي‌كوبند.