در حال حاضر قريب ۳ هزار محيط‌بان در مناطق چهارگانه محيط‌زيست و ادارات شهرستاني و استاني در قالب نيروهاي يگان حفاظت محيط‌زيست مشغول به خدمت هستند. شغل محيط‌باني برخلاف تصور عموم كار ساده‌اي نيست، برخي تصور مي‌كنند كه همجواري محيطبانان با مواهب طبيعي دليل بر راحتي و بدون دغدغه بودن شغل آنهاست اما محيط‌باني، كار در شرايط سخت است.
محيطبانان ايران به واسطه اقليم منحصربه‌فرد اين سرزمين شرايط خاصي را تجربه مي‌كنند به عنوان مثال يك محيط‌بان كه در منطقه حفاظت شده مجاور پايتخت مشغول خدمت است، از دماي ۲۰- درجه (بخش‌هايي از فيروزكوه) تا بالاي ۵۰ درجه (بخشي از كوير در تابستان) را در فصل‌هاي مختلف تجربه مي‌كند و اين در حالي است كه شرايط كم و بيش مشابهي در استان‌هاي ديگر نيز وجود دارد.
در كشور ما براي هر ۱۰ الي ۱۱ هزار هكتار منطقه حفاظت‌شده، به‌طور متوسط يك محيط‌بان وجود دارد در حالي كه استاندارد جهاني براي هر هزار هكتار عرصه خشكي يك نفر نيرو و براي هر ۵۰۰ هكتار عرصه تالابي و آبي يك نفر را پيشنهاد كرده و اين بدان معناست كه اغلب محيطبانان مجبور به اضافه كار و پذيرش مسووليت مضاعف هستند.
روزنامه اعتماد چند وقتي است كه دغدغه‌هاي محيط‌بان‌ها را در قالب مصاحبه‌هاي متعدد دنبال مي‌كند، چندي پيش يكي از محيطبانان مناطق گرمسيري كشور با خبرنگار اعتماد تماس گرفت و درخواست كرد كه صحبت‌هايش به صورت ناشناس در گزارشي بازتاب داده شود. آنچه در ادامه مي‌خوانيد، شرحي از گله‌مندي‌هاي اين محيط‌بان است كه در اين گزارش با عنوان «آقاي ميم» از او ياد مي‌كنيم.
تفاوت در حقوق و مزايا
حقوق و مزاياي پرداختي به محيط‌بان‌ها يكي از مهم‌ترين گله‌مندي‌هايي است كه «آقاي ميم» مطرح مي‌كند: «در برخي استان‌ها دو بار بند فوق‌العاده ويژه يا همان 35 درصد در حكم محيطبانان اعمال و بعد از مدتي نيز از حكم كارگزيني محيطبانان حذف شد و اين در حالي بود كه در برخي استان‌ها بند فوق‌العاده ويژه به مدت 7سال پرداخت مي‌شد كه متاسفانه براي اين همكاران نيز اين بند از حكم كارگزيني‌شان حذف شد. در ظرف چند سال گذشته ما مستمر پيگير اين موضوع بوديم. در نهايت براي بار دوم بند فوق‌العاده ويژه براي محيطبانان اعمال شد. حكم اضافه حقوق مجدد آن هم زده و به مدت دو ماه نيز مبلغ مازاد به حقوق‌ها اضافه شد. در اسفند ماه سال ۹۸ اعلام شد كه ۵۰ درصد افزايش حقوق اعمال خواهد شد و ما خوشحال از اين افزايش بوديم اما متاسفانه با اعمال افزايش 50درصدي، دوباره آن ۳۵ درصد اضافه حقوق كه با سال‌ها پيگيري محيطبانان اقصي‌نقاط كشور حاصل شده بود را از حكم كارگزيني‌مان حذف كردند. اين مساله گذشت تا تابستان كه مجدد نامه زده اعلام كردند، فوق‌العاده نوبت كاري كه داراي مصوبه بوده و در حكم كارگزيني محيطبانان ثبت شده و مدت سه سال است كه پرداخت مي‌شود، بايد حذف شود. اين حذف هم ميزانش به‌طور ميانگين چهارصد هزار تومان براي محيط‌بان‌هاست.»
او در ادامه مي‌گويد: «گله ما اين است كه به بهانه آن ۵۰ درصد افزايش كه يك‌ماه قبل از عيد حكمش را زده‌اند، از سر سال جاري به اين طرف حق ماموريت، اضافه‌كاري و رفاهي را هم پرداخت نكرده‌اند. حق ماموريت، اضافه كاري و رفاهي محيطبانان به‌طور ميانگين يك ميليون تومان در ماه است كه غالبا هر دو ماه يك بار پرداخت مي‌شد اما عدم پرداخت همين هم ما را با مشكل مواجه كرده. با اين حساب اول مبلغ يك ميليون و صد و پنجاه اضافه شد، بعد يك ميليون و دويست (۳۵ درصد) كم شد، دوباره يك ميليون حق اضافه‌كاري، ماموريت و رفاهي را پرداخت نكردند و به‌طور ميانگين چهارصد هزار تومان نوبت كاري هم كه حذف شد. اضافه‌كار محيط‌بان‌ها زماني هم كه پرداخت مي‌شد، به صورت ۳۰ ساعت در ماه بود. يك محيط‌بان در ماه ۱۵ شبانه‌روز يعني360 ساعت در محل كار حاضر است كه اين يعني 184 ساعت اضافه‌كار در ماه در حالي كه هر كارمند دولت در ماه 176 ساعت كار مي‌كند و محيط‌بان با 184 ساعت اضافه كار ماهانه در حال حاضر هيچ مبلغي بابت آن دريافت نمي‌كند. اين شرايط حقوقي بسياري از محيط‌بان‌ها را گله‌مند كرده است.»
«آقاي ميم» در ادامه صحبت‌هايش مي‌گويد: «در گذشته بودجه استاني بود و حق ماموريت و اضافه‌كار و رفاهي را هر دو، سه ماه يك‌بار پرداخت مي‌كردند كه با ملي شدن بودجه ديگر اين آيتم‌ها پرداخت نشده‌اند. نكته قابل ذكر اينكه حقوق كارشناسان سازمان محيط زيست نيز بالا نيست اما با توجه به شرايط كاري محيطبانان بايد دست‌كم يك اختلافي باشد در حالي كه حقوق محيط‌بان‌ها با اين شرايط كمتر از كارشناسان نيز هست. يكي از مواردي كه باعث افزايش حقوق و مزايا در حكم كارگزيني كارمندان مي‌شود، ارتقاي رتبه و طبقه به ايشان است كه متاسفانه اينجا هم ما گلايه‌هايي داريم. محيطبانان با هر مدرك تحصيلي نهايتا تا رتبه ارشد و طبقه 9 مي‌توانند ارتقا بگيرند در حالي كه كارشناسان سازمان تا رتبه عالي و طبقه 12 امكان ارتقا دارند. اين كمتر بودن حقوق انگيزه خيلي از محيط‌بان‌ها را گرفته، درست است كه ما در هر شرايطي از جان براي طبيعت مايه مي‌گذاريم و در گرماي بالاي 50 درجه يا سرماي منفي20 درجه، وظايف خود در برابر حفظ آب و خاك و حيات وحش اين كشور را با حداقل امكانات انجام مي‌دهيم اما از آن سمت هم توقع داريم كه مسوولان سازمان حفاظت محيط زيست حق محيط‌بان را ضايع نكنند و در جهت بهبود وضعيت معيشتي و كاري محيطبانان تلاش بكنند نه اينكه ...»
اختلاف حقوق‌ها
در بررسي‌اي كه انجام شد، مشخص شد كه اختلاف حقوق محيط‌بان‌ها اغلب ناچيز است و بسته به مدرك تحصيلي و سابقه اختلافات كمي وجود دارد. درجه‌بندي محيطبانان هم به اين صورت است: محيط‌بان سوم، محيط‌بان دوم، محيط‌بان يكم، سرمحيط‌بان، محيط‌دار سوم، محيط‌دار دوم، محيط‌دار يكم، افسر محيط‌دار سوم، افسر محيط‌دار دوم، افسر محيط‌دار يكم و ارشد محيط‌دار كه معمولا مدير كل‌ها هستند.
يكي ديگر از محيط‌باناني كه نخواست نامش در گزارش منتشر شود نيز مي‌گويد: «اختلاف حقوق‌ها در يگان اغلب زياد نيست يعني حقوق رييس اداره با محيطبانان حدود پانصد هزار تومان تا يك ميليون تومان اختلاف دارد بنابراين فرمانده يگان يك استان، رييس يك شهرستان و محيط‌بان‌هاي زيرمجموعه از نظر حقوقي خيلي تفاوت حقوقي ندارند اما در مجموع محيطبانان با وجود شرايط سخت كاري پايين‌ترين دريافتي را در سازمان حفاظت محيط زيست دارند. البته ۵۰ درصد افزايش حقوق اعمال شده است.»
براساس بررسي‌ها مشخص شد كه بودجه ادارات كل سازمان حفاظت محيط زيست از سال جديد توسط سازمان پرداخت مي‌شود و ديگر به صورت استاني نيست بنابراين مديران كل استان‌ها در حال حاضر براي پرداختي بايد منتظر سازمان باشند و بسته به پرداختي سازمان محيط زيست آنها هم بين واحدها و بسته به نياز پرداختي را تقسيم مي‌كنند. به عنوان مثال در حال حاضر اداره پارك ملي كوير با ۱۳ محيط‌بان و ۴۲۲ هزار هكتار وسعت، براي سوخت خودروها و موتوسيكلت‌ها در يك ماه به تنهايي به حدود ۴ ميليون هزينه نياز دارد كه بديهي است بودجه موجود كفاف هزينه‌هاي جاري و عمراني منطقه از قبيل سوخت، تعميرات، آبرساني و مرمت و لايروبي چشمه‌ها و آبشخورها، آموزش جوامع محلي و... را نمي‌دهد.
از سوي ديگر، اين مساله كه كارشناسان سازمان حفاظت محيط زيست از نظر حقوقي نسبت به محيط‌بان‌ها وضعيت به نسبت بهتري دارند، نيازمند بررسي است چرا كه كارشناسان اين سازمان از صبح اول وقت تا ساعت ۱۴ سر كار هستند و پس از آن وقت آزاد دارند. ضمن اينكه به گفته منابع خبري «اعتماد»، فوق‌العاده ويژه (۳۵ درصد و ۵۰ درصد) به آنها تعلق مي‌گيرد يعني حقوق يك كارشناس اداره محيط زيست حداقل ۳۰۰ هزار تومان با محيط‌بان اختلاف دارد در حالي كه شيفت كاري محيطبانان طبق دستور فرمانده يگان كشور جناب سرهنگ محبت‌خاني ۵ روز كار و ۵ روز استراحت لحاظ شده يعني ۱۵ شبانه‌روز كار و ۱۵ شبانه‌روز استراحت.
اين را هم بايد در نظر داشت كه اضافه‌كار محيط‌بان‌ها به صورت ۳۰ ساعت در ماه پرداخت مي‌شود يعني ۱۵ شبانه‌روز ضربدر ۲۴ در حالي كه همين ۳۰۰ هزار تومان اضافه‌كار هم به گفته محيط‌بان گله‌مند در جاهايي پرداخت نشده است.
جيره غذايي
يكي ديگر از دغدغه‌هاي محيطبانان دريافت جيره غذايي ماهانه است كه به گفته محيط‌باني كه با «اعتماد» صحبت كرده گويا روند منظمي نداشته و مبلغ آن نيز ناچيز بوده بنابراين محيطبانان ناگزير براي گذران شيفت كاري با هزينه شخصي اقدام به تهيه بسياري از اقلام مي‌كنند.
شرايط بيمه
محيطبانان سازمان حفاظت محيط زيست، تحت پوشش بيمه تامين اجتماعي هستند و از نظر پوشش بيمه تكميلي خوشبختانه قدم‌هاي خوبي برداشته شده چنانكه نزديك دو سال است كه بيمه تكميلي محيطبانان و افراد خانواده‌شان رايگان است يعني هزينه‌اي را بابت بيمه تكميلي پرداخت نمي‌كنند.
تجهيزات
طي دو سال گذشته، تلاش شده كه تجهيزات محيطبانان به‌روزتر باشد اما در بعضي مناطق مانند پارك ملي كوير كه عملا جاده دسترسي مناسبي وجود ندارد، از نظر وسايل نقليه تغيير خاصي ايجاد نشده يا در پاسگاه‌هاي محيط‌باني مانند منطقه حفاظت‌شده خاييز واقع در مرز استان‌هاي كهگيلويه و بويراحمد عملا هيچ‌گونه امكاناتي براي اطفاي حريق ندارد و محيطبانان براي نگهداري پاسگاه‌ها و انجام كار روزمره به سختي در تلاش هستند و اين مسائل در آتش‌سوزي‌هاي اخير كاملا رخ‌نمايي كرد.
كمبود نيرو براي حفاظت از يوز
براساس داده‌هاي خود سازمان حفاظت محيط‌زيست، شش ميليون هكتار زيستگاه يوزهاي آسيايي در ايران، تنها توسط ۹۶ محيط‌بان حفاظت و پايش مي‌شود يعني سهم شاخص‌ترين گونه جانوري كشور كه به گفته خود مسوولان از ۹۰ درصد تمركز، انرژي و حتي هزينه اين سازمان در زيستگاه منتفع شده است؛ از مجموع 2هزار و 800 محيط‌بان سازمان، تنها ۹۶ محيط‌بان است! بر اين اساس هر محيط‌بان يوز در ايران موظف است كه از عرصه‌اي به وسعت 62هزار و 500 هكتار در برابر انواع تهديدات يوزها اعم از تصادفات جاده‌اي، از دست رفتن طعمه به واسطه حضور شكارچيان غيرمجاز، خطر رو به رشد ناشي از حضور سگ‌هاي ولگرد يا داراي صاحب و انواع و اقسام خطرات ديگر حفاظت كند!
جمع‌بندي
همان‌طوركه اشاره شد، در حال حاضر مهم‌ترين مشكل محيطبانان، معيشت آنان است. كمبود نيرو و امكانات در عرصه حفاظت از محيط‌زيست موضوعي است كه شايد بايد بيشتر به آن پرداخته شود. اين مساله از اين نظر اهميت دارد كه محيطبانان معمولا مجبور هستند روزها يا شايد هفته‌ها در محل خدمت و به دور از حداقل امكانات باشند در نتيجه مسائلي نظير كسر هزينه طبيعتا مي‌تواند نقش بازدارنده داشته باشد و اين در حالي است كه سهميه‌هاي پايين بنزين و جيره‌هاي غذايي محيطبانان نيز اغلب تعمق‌برانگيز هستند.
سازمان حفاظت محيط زيست بايد در نظر داشته باشد كه گله‌مندي‌هايي از اين دست محيط‌بان‌ها را بي‌انگيزه مي‌كند در حالي كه محيطبانان ايران كه تا به امروز ۱۲۴ شهيد و تعداد بسياري جانباز و از كار افتاده را تقديم طبيعت كشور كرده‌اند، نيازمند حمايت تمام‌قد از جانب سازمان حفاظت محيط زيست هستند.