پاسخ «بانك‌جهاني» به «اعتماد» در پرداخت قطعي ۲۱۳،۰۵ ميليون دلار وام به پروژه آب و فاضلاب اهواز و شيراز
وضعيت نهايي: نامطلوب
نيلوفر رسولي
هفته گذشته دختري يك ساله در كوي سياحي اهواز جان باخت. علت مرگ «صديقه» غرق شدن در جوي فاضلاب روباز بود. صديقه تنها قرباني وضعيت نابسامان آب و فاضلاب در خوزستان نيست، ساكنان كوت‌عبدالله، مردمان غيزانيه و حتي كيان‌پارس‌نشين‌ها نيز از وضعيت مبهم هزينه‌كرد وام بانك جهاني براي اصلاح خطوط آب، ارتقاي كيفيت آب و تكميل خطوط فاضلاب در خوزستان رنج مي‌برند. حالا 16 سال از زمان تخصيص وام 213 ميليون دلاري مي‌گذرد، اما حتي يك برگه گزارش از نحوه تخصيص آن در اهواز منتشر نشده است. حالا گرد فراموشي چنان روي اين وام نشسته است كه وقتي سال گذشته، استاندار خوزستان در سخنانش از «مسموميت پول» و سرنوشت نامعلوم وام بانك جهاني گفت، بسياري از خبرگزاري‌ها اين سوال را طرح كردند كه اصلا «آيا ماجراي اعطاي وام به آب و فاضلاب اهواز واقعيت دارد؟» بله، صحت داشت، اما حقيقت ديگر، مسكوت ماندن نحوه عملكرد و خرج اين وام در اهواز بود، به‌رغم اينكه سال گذشته و با بالا آمدن فاضلاب در برخي نقاط شهري اهواز، مثل كوت عبدالله، سرنوشت مبهم وام بانك جهاني بار ديگر از سوي رسانه‌ها مطرح شد، با اين حال تاكنون هيچ دستگاهي گزارشي از نحوه هزينه‌كرد اين وام را در اهواز روشن نكرده است. سرنوشت اين وام از آنجايي مورد سوال است كه «علي ساري» نماينده مردم اهواز در مجلس دهم، پيش از اين در گفت‌وگو با «اعتماد» از «دست‌درازي به اين وام» گفته و افزوده بود: «بخشي از پول برداشته شده است، عدد و رقم را نمي‌دانم، اما مي‌دانم كه بخش اعظم آن را برداشته‌اند. حتي براي اين پول پرونده‌هاي بازداشت تعيين شده است.»
«اعتماد» براي بررسي نحوه تخصيص اين وام و جزئيات آن، در مكاتبه‌اي با واحد خاورميانه «بانك جهاني» پاسخ گرفت كه اين پروژه در زمان مقرر خود، يعني دسامبر سال ۲۰۰۹ (آذر ۱۳۸۸) بسته شده است و از كل مبلغ ۲۷۹.۵ ميليون دلار امريكا ۲۱۳،۴۴ ميليون دلار در اين پروژه سرمايه‌گذاري شده است. بانك جهاني اشاره كرده است كه ۲۱۳،۰۵ ميليون دلار سرمايه‌گذاري شده، ۲۷۹ ميليون دلار از محل توافق وام و
۰،۳۹ ميليون دلار از «صندوق اعتماد مشترك» پرداخت شده است. به گفته اين بانك، حدود
۶۶ ميليون دلار از مبلغ كل، طبق توافق دوسويه لغو شده است و در اين گزارش خبري از لغو يك‌سويه يا اشاره‌اي به تحريم‌ها نيست. به گزارش سند صورت‌حساب عملكرد، اين وام با نرخ ارزي برمبناي هر دلار امريكا معادل 9 هزار و 868 ريال ايران تنظيم شده است، بنابراين تا سال ۱۳۸۸، رقمي معادل ۲۱۰۶۲۲۵۹۲0۰0۰ ريال يا
210 ميليارد و 622 ميليون و 592 هزار تومان به نرخ سال ۱۳۸۸ از سوي بانك جهاني دريافت شده است، لازم به ذكر است كه در همين سال، حداقل دستمزد كارگران ۲۰۰ هزار و ۷۴۵ تومان بود. بانك‌جهاني علاوه بر اين رقم نهايي پرداخت شده، گزارشي را درمورد ارزيابي اين بانك از پيشرفت پروژه‌ها دراختيار «اعتماد» قرار داده است. لازم به ذكر است كه اين گزارش در وب‌سايت اين بانك نيز به راحتي قابل ملاحظه است، با اين حال بررسي ارقام و اعداد آن نشان مي‌دهد كه چرا اين وام عظيم نتوانست داستان فاضلاب اهواز را براي هميشه حل كند.
گزارش آب
«گزارش تكميلي و نتايج» وام بانك جهاني، منتشر شده در ۳۱ مارس سال ۲۰۱۰
(11 فروردين 1389) نشان مي‌دهد كه عملكرد كلي هزينه‌كرد وام «نامطلوب» و عملكرد «وام‌گيرنده»، «نسبتا مطلوب» عنوان شده است. اين نتيجه كلي برمبناي عملكرد سه دستگاه مرتبط، يعني شركت آب و فاضلاب شيراز، شركت آب و فاضلاب اهواز و شركت ملي مهندسي آب و فاضلاب تنظيم شده است. با اين حال نگاهي به جداول منتشر شده در اين گزارش، تفاوت عملكرد دو شهر شيراز و اهواز را در قبال اين وام بانك جهان نشان مي‌دهد.
در جدولي كه به بررسي گزارش عملكرد در حوزه آب مربوط است، پارامتر نخست، ميزان «آب به حساب نيامده در شبكه» را نشان مي‌دهد. اين پارامتر به آبي اطلاق مي‌شود كه به دلايلي مثل فرسودگي شبكه، انشعابات غيرمجاز يا سرريزشدن منابع و مخازن به حساب نمي‌آيد. در واقع اين رقم، نشان‌دهنده تفاوت ميان آب توليد شده در تصفيه‌خانه و مقدار آبي است كه در صورت‌حساب‌هاي مالي و حسابرسي‌هاي سازمان آب در قالب قبض يا كنتور آب مشخص مي‌شود. طبق جدول اين گزارش، در سال ۲۰۰۴، درصد آب هدررفته در اهواز ۳۶،۳درصد و در شيراز ۳۰درصد بود. طبق هدف‌گذاري، قرار بود كه هر دو شهر مقدار اين آب تلف‌شده را به ۲۷درصد كاهش دهند، شيراز توانست تا سال ۲۰۰۹ از ۳۰درصد به ۲۵درصد برسد، اما برخلاف شيراز، مقدار آب هدر رفته در اهواز در سال ۲۰۰۹ حتي افزايش يافت و به ۴۰درصد رسيد.
پارامتر بعدي، «سرمايه در گردش» است، اين مشخصه از شاخص‌هاي مالي است كه با كسر كردن بدهي‌هاي جاري يك شركت از دارايي‌هاي جاري محاسبه مي‌شود و نقدينگي را دراختيار ارگان موردنظر قرار مي‌دهد. طبق گزارش بانك جهاني، سرمايه در گردش در سال ۲۰۰۴، براي اهواز يك و براي شيراز ۰،۹۲ بود كه طبق قرارداد اوليه بانك جهاني بايد اين رقم طي پنج سال در هر دو شهر به ۰،۷۵درصد كاهش مي‌يافت. با اين حال و به دليل تورم، اين پارامتر در اهواز و شيراز در سال ۲۰۰۹ به ترتيب به اعداد ۱،۲۳ و ۱،۱۹ افزايش يافته است و عملا هر دو شركت بدهكارتر از قبل بوده‌اند.
پارامتر سوم اين گزارش، «ميزان آلودگي‌هاي آبي در منابع آب دو شهر اهواز و شيراز» است. به گزارش بانك جهاني ۳۴،۶درصد از منابع آبي اهواز در سال ۲۰۰۴ آلوده بود. توافق اين وام بدون لحاظ كردن درصد مشخصي، صرفا خواستار كاهش اين رقم بود اما به گزارش اين بانك در سال ۲۰۰۹، مقدار كاهش آلودگي آب در دو شهر اهواز و شيراز قابل اندازه‌گيري نبوده است و عملا اين بند از توافق محقق نشده و به عبارتي ديگر، كيفيت آب شيراز و اهواز از لحاظ سلامت چندان تغييري نكرده است.
متغير بعدي، «كيفيت آب منابع در دسترس» است. به صورت عمومي منابع آبي، در پنج دسته كلي آب اقيانوس‌ها، درياها، درياچه‌ها، رودخانه‌ها و كانال‌ها تقسيم مي‌شوند. طبق گزارش بانك جهاني، در هر دو شهر و در فصول مختلف سال، ۱۶ منبع اصلي براي تامين آب مشخص شده است، طبق قرارداد منعقد شده با بانك جهاني، قرار بر افزايش كيفيت آب استخراج شده از اين منابع بوده است، اما بانك جهاني مي‌نويسد كه در سررسيد اتمام اين وام، هيچ افزايش كيفيت محسوس و معناداري در اين دو شهر ايجاد نشده است.
گزارش فاضلاب
جدول دوم اين گزارش، با تاكيد بر وضعيت فاضلاب اين دو شهر، نشان مي‌دهد كه در سال ۲۰۰۴، تعداد انشعابات نصب شده براساس درصد جمعيت تحت پوشش در شيراز به ۲۸۸ هزار و ۳۰۹ (۹۲درصد) و در اهواز به ۱۸۹ هزار و ۹۲۲ (۹۰درصد) مي‌رسيد. طبق قرارداد منعقد شده با بانك، هر دو شهر بايد ميزان انشعابات خود را به صددرصد مي‌رساندند و اين تنها بندي از قرارداد است كه در آن، اهواز روسفيد بيرون آمده است، اما با يك تفاوت. گرچه عملكرد دو شهر از هدف پيشي گرفته است و طي پنج سال، در اهواز ۱۴۷ هزار و ۲۱ انشعاب و در شيراز ۷۹ هزار و ۸۵۳ انشعاب جديد احداث شده‌اند، اما اين درصد تكميل شده، بدون درنظر گرفتن افزايش جمعيت هر دو شهر بوده و در سال ۲۰۰۹، با جمعيت سال ۲۰۰۴ شهري محاسبه شده‌اند. پارامتر بعدي، تعداد انشعابات فاضلاب نسبت به درصد افراد تحت پوشش است. طبق اين مشخصه، اهواز در سال ۲۰۰۴، ۱۳۴ هزار و ۷۰۰ انشعاب فاضلاب (۶۰درصد) و شيراز ۲۲ هزار و ۷۰۰ انشعاب داشت. هدف‌گذاري پروژه از شيراز مي‌خواست تا اين رقم را به ۲۴درصد و از اهواز مي‌خواست آن را به ۸۰درصد برساند. گرچه شيراز و اهواز هر دو توانستند در اين مشخصه از هدف‌گذاري پيشي بگيرند و به ترتيب ميزان انشعابات فاضلاب را به ترتيب به ۴۵،۵ رصد و صددرصد برسانند، اما اين انشعابات، انشعابات فروخته شده توسط سازمان آبفا هستند
نه انشعابات متصل شده. تفاوت انشعابات فروخته شده و انشعابات متصل شده به سيستم فاضلاب شهري را مي‌توان در نتايج پارامتر سوم ديد و پاسخ اينكه چرا با هزينه‌كرد چنين رقمي در اهواز، هنوز وضعيت فاضلاب سازمان نيافته را در اين بخش جست‌وجو كرد.
پارامتر سوم ميزان فاضلاب تصفيه شده در دو شهر را نشان مي‌دهد. طبق اين گزارش، در سال 2004، تنها 10درصد از فاضلاب شيراز و 5درصد از فاضلاب اهواز تصفيه مي‌شدند. طبق قرارداد و هدف‌گذاري اين وام، بايد ميزان تصفيه فاضلاب در شيراز به 69درصد و در اهواز به 50درصد مي‌رسيد. اما در سال 2009، اين درصد براي شيراز به 25درصد و براي اهواز به 17درصد رسيد. اين گزارش اشاره مي‌كند كه عقد قرارداد با شركت كيسون به آوريل سال 2009، يعني در ماه‌هاي آخر اين وام مي‌رسد. عقد قرارداد با اين شركت در لحظه آخر، از يك‌سو و نيمه‌كاره ماندن تصفيه‌خانه شرق اهواز از سويي ديگر همگي به اين مقصد ختم مي‌شود كه از سال 2009 تاكنون همچنان معضل فاضلاب در اهواز حل ناشده باقي بماند.
تصفيه‌خانه شرق اهواز يكي از تصفيه‌خانه‌هاي بسيار مجهزي بود كه بخشي از آن با پول اين وام ساخته شد. اين تصفيه‌خانه در آبان سال 97 با حضور اسحاق جهانگيري، معاون اول رييس‌جمهوري، فقط افتتاح شده و برخلاف تمام وعده‌هاي مسوولان، به بهره‌برداري نرسيده است. تصفيه‌خانه غرب اهواز تنها تصفيه‌خانه فعال شهر است كه اين روزها خبر فاينانس 500 ميليون يورويي براي تكميل اين تصفيه‌خانه نيز به گوش مي‌رسد. ظرفيت فعلي اين تصفيه‌خانه 30 الي
35 هزار مترمكعب فاضلاب است، اگر بر فرض محال، تصفيه‌خانه شرق اهواز نيز فعال شود، مي‌تواند با ظرفيت 90 تا 110هزار مترمكعب در روز، سرجمع حدود 150 هزار مترمكعب از فاضلاب اهواز را تصفيه كنند. اين درحالي است كه حجم توليد فاضلاب روزانه در اهواز به 500 هزار مترمكعب مي‌رسد. يعني با گذشت 16 سال از فاينانس بانك جهاني، حتي در صورت تكميل دو تصفيه‌خانه نيز نهايتا آن 17درصد سال 2009، به 30درصد مي‌رسد، عددي كه با گذشت
16 سال هنوز به آن وعده‌اي كه در قرارداد با بانك جهاني نوشته شده بود، نمي‌رسد. حالا با احتساب فعاليت تصفيه‌خانه غرب، صرفا 7درصد فاضلاب اهواز تصفيه مي‌شود و 93درصد آن وارد كارون مي‌شود. اين رقم حتي از درصد تصفيه سال 2009 كمتر است. طبق اطلاعاتي كه به دست خبرنگار «اعتماد» از گزارش وضعيت سلامت آب زيرزميني رسيده است، تنها در يك نمونه متغير BOD معادل 109.72 ppm و COD معادل 128ppm اندازه‌گيري شده است. اين دو متغير پارامترهاي مهم سنجش آلودگي فاضلاب هستند. حد مجاز براي BOD روي عدد 20 ثابت بايد باشد و در صورت افزايش، آب سالم نخواهد بود. پارامترهاي سنجش آب در يكي از مناطق شهري اهواز نشان از آلودگي ميكروبي آب‌هاي زيرزميني دارد، علت اين امر هم چيزي جز عدم تصفيه فاضلاب و سرريز كردن آن به كارون نيست.
مشخصه چهارم و آخر اين جدول نشان مي‌دهد كه بازسازي شبكه فرسوده فاضلاب در سال 2004 براي هردو شهر صفر بود. شيراز توانست با مغتنم شمردن اين فرصت، صددرصد خطوط فاضلاب خود را احيا كند اما اين رقم براي اهواز به 4،93درصد (131.1) رسيد. بانك جهاني گزارش مي‌دهد كه به‌رغم موفقيت شيراز، پروژه‌ها در اهواز با تاخير شروع شدند و به‌زعم ارزشيابي اين بانك، «مديريت ضعيف پروژه» علت عدم اجراي تعهدات بود. حالا 10 سال از زمان انتشار اين گزارش مي‌گذرد و بارها به بهانه‌هاي مختلف، مبالغي از صندوق ذخيره ملي و رديف بودجه‌ها، علاوه بر اين وام به اهواز اختصاص داده شده است. شايد اگر نحوه مواجهه با اين وام در همان ابتدا روشن و شفاف مي‌شد و علت ناموفق بودن جذب اين وام مشخص مي‌شد، مراجع ديگر پيش از تخصيص رديف بودجه‌هاي جديد به آب و فاضلاب اهواز، نسبت به ساير ارقام طلب گزارش مي‌كردند، گزارش‌هايي كه نشان مي‌داد دقيقا چه شد كه بعد از گذشت 16 سال، وضعيت فاضلاب در اهواز هنوز تغيير نكرده است.