تبارشناسي سوژه مدرن
اثر دومينيك لاپورت
محمدامين عسكري| دومينيك لاپورت (1984–1949) از روانكاوان مطرح كشور فرانسه محسوب مي‌شود. كتاب مهم و تاثيرگذار او، با عنوان زبان ملي فرانسه تحت نظارت لوئي آلتوسر منتشر شد و كتاب تبارشناسي سوژه مدرن ادامه‌اي بر اين كتاب محسوب مي‌شود. لاپورت در كتاب اخير با نظر به ميراث ژرژ باتاي در كاوش پيشاتاريخ مدرنيته سراغ موضوعي مغفول مانده، اما بسيار پراهميت و اساسي در تاريخ زندگي بشر متمدن يعني فضولات انساني مي‌رود.هدف او در اين مسير، بررسي چگونگي تكوين «آگاهي» (من) در پيوستگي با ظهور مدرنيته است. با نظر به اين مساله روش‌شناسي لاپورت نيز مشخص مي‌شود. لاپورت در بررسي مسائل گوناگون و پيچيده‌اي كه مدنظر دارد به سياقي نيچه‌اي- فوكويي از شيوه‌اي «تبارشناسانه» و «باستان‌شناسانه» ياري مي‌جويد - از اين لحاظ دشوار بتوان طي مطالعه كتاب به ياد كتاب درخشان ديگري از همين خاستگاه نظري، يعني مراقبت و تنبيه ميشل فوكو نيفتاد.از نظر محتوايي اما اين كتاب را بايد در امتداد ايده مبنايي «بازگشت به فرويد» ژك لكان قرائت كرد. از اين منظر مي‌توان پژوهش لاپورت را استوار بر دو مساله اساسي طرح شده توسط فرويد در مقام تبيين ريشه‌هاي شكل‌گيري تمدن انساني دانست؛ يكم، آنچه فرويد در كتاب تمدن و ملالت‌هاي آن، تحت عنوان «تضعيف حس بويايي» در انسان نخستين توضيح مي‌دهد: از اين نظر سامان يافتن و معقول گشتن كنش‌هاي گفتاري اوليه، همزمان با لحظه روي پا ايستادن انسان و فاصله گرفتن او از زمين رخ مي‌دهد كه خود تكامل تمدني را رقم مي‌زند. بدين شكل نقش محرك‌هاي بويايي در اجتماع انساني تضعيف شده و جاي خود را به انواع محرك‌هاي بينايي مي‌دهند - دسته اخير در شكل‌گيري هسته تمدني امروزي از اهميتي بنيادين برخوردار است.دوم، تبييني كه فرويد از دلالت و كاركرد «پول» به دست مي‌دهد: در ساحت جامعه بشري نقش پول همان جانشيني نمادين براي «ابژه آنال» يعني فضولات انساني است. از اين منظر ميان توليدگر اين فضولات در سطح زيستي و توليدگر ثروت در سطح اجتماعي نوعي هم‌ارزي ساختاري وجود دارد.محور اول نظرگاه فرويد، لاپورت را به بررسي «راهبردهاي نهادينه ساماندهي فضولات» و بوزدايي از سطح شهرها در فرانسه اواخر دوران رنسانس رهنمون مي‌كند. اين فرآيندها و تكنولوژي‌هاي انضباطي ادامه‌اي بر فعاليت نفي و تضعيف هر چه بيشتر بويايي و تاكيد بر محرك‌هاي بصري محسوب مي‌شوند. لاپورت اين مساله را از فرمان بهداشت عمومي 1539، در فرانسه بعد از كنترل نسبي موج طاعون چند ده‌ساله دنبال مي‌كند. در اين زمان با تصويب مقررات بهداشت فردي و عمومي شكلي از ساماندهي شهري نيز پديد مي‌آيد كه مقارن با شكل‌گيري دستشويي‌هاي پيشرفته خانگي و گسترش سيستم فاضلاب و دفع پسماند شهري است. توصيف لاپورت از اين سلسله اتفاقات و پيوند يافتن آنها با مكانيسم‌هاي توليد (قدرت) كه با بياني استعاري از پاريس به مثابه «سيستم گوارشي بزرگ» صورت مي‌گيرد، به‌نوبه خود بسيار جالب‌توجه است به‌طور خلاصه «چاله‌هاي خانگي» تحت‌تاثير فرآيندهاي مدرنيزاسيون و رويه نهادسازي پديده‌ها و فعاليت‌هاي گوناگون انساني، به‌‌منظور «گندزدايي» مبادلات عمومي توسط «سيستم فاضلاب شهري» به‌طور كامل نظام‌مند مي‌شوند. بدين شكل مي‌توان يكي از زمينه‌هاي اساسي تكوين «دولت متمركز مدرن» و متعاقب آن، فرد بورژوايي در تعيين خانواده هسته‌اي مدرن را شاهد بود: گروهي تميز و عاري از امراض گوناگون كه وظيفه تخليه دستشويي‌ها و سالم نگه داشتن شهر از گزند بيماري‌ها را عهده‌دار هستند - از اين نظر مي‌توان اپيدمي طاعون را از منشاهاي تاريخي مهم تكنولوژي حاكميت‌مندي و دولت انضباطي مدرن به حساب آورد. در اين موقعيت دولت مدرن به نوعي در هم‌ارزي سيستم فاضلاب و افراد (منفرد) تحت حاكميتش (به عنوان مولدان فضولات) قرار مي‌گيرد.اما محور دوم نظر فرويد، لاپورت را به ارايه شرح روانكاوانه درخشاني از تكوين سرمايه‌داري سوق مي‌دهد. بعد از نظام‌مند شدن سيستم فاضلاب و شكل‌گيري نظام شهري پاريس به شكل امروزي آن، هر انسان به عنوان واحد «مولد» ضايعات و مالك آنها در‌نظر گرفته مي‌شود. افراد چيزي را به صورت منفرد و مستقل به عنوان محصول كار زيستي خويش توليد مي‌كنند و دولت به عنوان دريافت‌كننده تميز و منزه آنها وظيفه هم‌ارزي عام اين محصول را تا خروج (سركوب) كامل آن از شهر عهده‌دار مي‌شود؛ در عين حال براي كامل شدن چرخه و تداوم بقاي آن، به صورت متقابل اين نياز وجود دارد كه محصول دفع شده (فروخته شده) باري ديگر به شكل پول به زنجيره اجتماعي و مبادلات آن بازگردانده شود؛ به عبارت ديگر امر سركوب شده در هيئت جانشين نمادينش همواره بازمي‌گردد: با استناد به همين نكته پول يا همان جانشين فضولات كثيف پيشين، تنها در اختيار نهاد دولت (يا وابستگان و مزدوران خاصش) قرار مي‌گيرد و مي‌تواند هم‌ارزي براي تمامي كالاهاي ديگر باشد - اغلب در قالب ذخاير ملي طلا. بدين شكل امكان انباشت اوليه سرمايه و همچنين شكل‌گيري «ارزش مبادله» عام پول، ابتدا به ساكن از همان فاضلاب شهري نشأت مي‌گيرد.بدين‌ترتيب لاپورت با بررسي سيستم دفع فضولات و ضايعات شهري مدرن و فرآيندهاي مرتبط با آن، از برخي منشاها و زمينه‌هاي پيدايش دو نيروي اصلي منقاد‌كننده و سركوبگر دوران مدرن يعني دولت و سرمايه پرده برمي‌دارد - همچنان كه اين نيروها به ظهور سوبژكتيويته مدرن نيز انجاميده‌اند.اين كتاب اخيرا با ترجمه قاسم مومني، توسط انتشارات دمان به چاپ رسيده است. نثر لاپورت بسيار پيچيده است و مي‌توان گفت كه مترجم جز در موارد خاصي كه بيشتر به انتخاب معادل‌ها مربوط مي‌شود، توانسته به شكل مناسبي از پس ترجمه اين كتاب سخت برآيد. جداي از نثر پيچيده، ايده‌هاي طرح شده توسط لاپورت نيز بسيار گوناگون و تو در تو است. در نتيجه شرح حاضر را بايد تنها به‌مثابه كوششي كلي در جهت روشن شدن هر چه بهتر آرا و نظرات لاپورت به حساب آورد كه گستره فكري پهناوري را از لكان تا فرويد و از ماركس تا نيچه در برمي‌گيرد و آن را به اثري خواندني و جذاب بدل مي‌كند.