نگاهي به ماجراي مرگ ماهي‌ها در سد سهرين زنجان
چاه‌هاي خشك، ماهي‌هاي مرده
گروه اجتماعي
ماهي‌ها خشك شده‌اند، خشك‌تر از زميني كه آبش را به يغما برده‌اند ميان سنگ‌ها، ميان كلوخ‌هاي ترد زمين، ميان سنگ‌ريزه‌ها. ماهي‌ها زير آفتاب پوسيده‌اند و چشمان باز و دهان نيمه‌بازشان هنوز خيره به آن آخرين قطره آبي است كه در زمين فرو رفت. دشت آهوان حالا هزار ماهي خود را از دست داده است، جنازه ماهي‌ها زير آفتاب تجزيه و خرد شده‌اند اما هنوز كسي مسووليت مرگ ماهي‌ها را به عهده نگرفته است و حالا، چه در كلام آنها كه متولي هستند و چه در كلام رسانه‌هايي كه براي نخستين بار تصاوير مرگ ماهي‌ها را منتشر كردند، كسي جز كشاورزان و باغداران اطراف منطقه حفاظت‌شده سرخ‌آباد مقصر شناخته نشده است. با اين حال، رضا رمضاني، فعال محيط‌زيست استان زنجان به «اعتماد» مي‌گويد كه كشاورزان و باغداراني كه از آب سدسهريني برداشت كرده‌اند، مجوز داشتند و در غياب شفافيت، هنوز هيچ ارگاني تصميم‌هاي قبلي خود را به عهده نمي‌گيرد؛ تصميم‌هايي كه از زمان احداث يك سد خاكريز بدون داشتن مجوز محيط‌زيست شروع شد و تا فروش آب اين سد به باغداران و كشاورزان ادامه داشت.
آنها كه آب فروختند
سد سهرين، سد طبيعي نيست، آبگيري خاكي است كه سال‌هاي قبل با هدف جمع‌آوري آبهاي سطحي احداث شده بود. در دشت سهرين زنجان، حدود ده سد و آب‌بند خاكي سال‌ها قبل براي جمع‌آوري آبهاي سطحي و تغذيه سفره‌هاي زيرزميني احداث شده بود. با اين حال رمضاني پيش از هر چيز تاكيد مي‌كند كه هيچ كدام از اين ده آبگير و سدخاكي، مجوز محيط‌زيست خود را اخذ نكردند. حتي برخي از اين آبريز و سدها، بدون گرفتن استعلام از محيط‌زيست ساخته شدند، برخي ديگر، بعد از اينكه وارد فاز ساخت‌و‌ساز شدند، استعلام گرفتند. سد خاكي سهرين كه حالا قبرستان ماهي‌ها شده است، بدون درنظر گرفتن نقطه‌نظرات كارشناسان ساخته شد، زيرا اگر به نگاه كارشناسي بود، به گفته اين فعال محيط‌زيست، در منطقه‌اي با ظرفيت تبخير بالا عموما احداث سد خاكي توصيه نمي‌شود. رمضاني مي‌گويد كه آبگيرها و سدهاي خاكي اين دشت، پيش از اين به منظور تغذيه مصنوعي آبهاي زيرزميني احداث شده بودند. آنچه ادعا مي‌شد، اين بود كه با احداث آب‌بند مي‌توانند براي آبهاي جاري فرصت بخرند و اين آب‌ها را به دل سفره‌هاي زيرزميني برسانند، اما آنچه پس از احداث اين آبگيرها و سدها رخ داد، خلاف اين ادعا بود. ارگان‌هاي مسوول توانستند پس از شكل‌گيري اين آب‌بندها، به جاي آنكه فرصتي به پربار شدن سفره‌هاي زيرزميني بدهند، آب را پشت سدهاي خاكي جمع‌آوري كرده و به كشاورزان و باغداران بفروشند. تاثير اين سدها عملا به پايين آمدن سطح آب چاه كشاورزان و باغداران اين منطقه انجاميد. هرقدر كه آب پشت اين آب‌بندها جمع مي‌شد، آب چاه‌ها هم فروكش مي‌كرد و كشاورزان و باغداران مجبور بودند سال به سال حجم بيشتري آب بخرند، ادامه اين روند نهايتا منجر به خشك شدن يكي از اين آب‌بندهاي خاكي در دشت سهرين شد. در اين ميان اما هيچ سند قانوني شفاف از هويت حقيقي يا حقوقي فروشنده آب موجود نيست، كشاورزان و باغداران در گفت‌وگو با اين فعال محيط‌زيست اعلام كرده‌اند كه سال‌ها پيش اين آبگير از سوي شيلات به يك شخص واگذار شده بود و اين شخص هم مسوول پرورش ماهي در اين آبگير بود و هم خروجي آبگيرها در دستان او بود و به روستايي‌ها آب مي‌فروخت. حالا باغداران و كشاورزان، بدون داشتن قرارداد مشخص و روشن، براي آبي كه از سد گرفته‌اند هم هزينه كرده‌اند و هم به اقدام غيرقانوني محكوم شده‌اند، اين درحالي است كه به گفته اين فعال محيط‌زيست، آن دستگاهي كه مسوول اجاره اين آبگير به پيمانكار بوده است، نه تنها سكوت پيشه كرده، بلكه از ارايه اسناد قانوني خود نيز سر باز مي‌زند. رمضاني مي‌گويد: «درست است كه كشاورزان از طريق كانال‌هايي با برداشت غيراصولي آب از اين سد در فروكش كردن آب ذخيره و مرگ ماهي‌ها نقش دارند، اما اين اتفاق در نتيجه عدم شفافيت و عدم انجام وظايف نظارتي و بي‌پاسخ گذاشتن مطالبات من شهروند رخ داده است. چه كسي و با چه مدركي و طبق كدام اصول اين آبگير را اجاره داده بود؟»
خرداد امسال بود كه ماهي‌هاي سد گلابر زنجان جان دادند. با اينكه مديركل دامپزشكي استان دليل مرگ ماهي‌هاي اين سد را شرايط استرس‌زاي حاكم بر محيط قلمداد كرده بود، رضا رمضاني همان زمان نيز همصدا با مديركل حفاظت از محيط‌زيست زنجان گفته بود كه دليل اصلي مرگ ماهي‌هاي در اين سد، تراكم بسيار بالاي ماهي‌ها در اين سد و طرح نسنجيده شيلات بود كه طبق آن، هزار و 500 تن ماهي بايد در سدي جا مي‌شدند كه نهايت ظرفيت آن، حضور 170 تن آبزي است. با اينكه مطالعات انجام شده بر ماهي‌هاي مرده در خرداد ماه نشان مي‌داد كه بيماري‌هاي انگلي داخلي و خارجي يا شيوع ويروس مي‌تواند عامل مرگ ماهي‌ها باشد، مدير امور شيلات و آبزيان استان زنجان با تكذيب اين خبر گفته بود كه «آب سد گلابر به قدري غني است كه شاهد حضور انواع ماهي و آبزي‌ها در حجم بالايي هستيم.» همان‌طور كه مسووليت مرگ صدها ماهي كپور در سد گلابر شهرستان ايجرود زنجان هرگز گردن گرفته نشد، حالا نيز ماهي‌هاي خاكريز سد سهرين زنجان جان داده‌اند و هنوز خبري از متولي نيست.
«متولي ماهي‌ريزي در اين سد هنوز مشخص نيست.» پرويز رستمي، معاون نظارت بر امور حيات‌وحش اداره كل حفاظت محيط‌زيست استان زنجان به «ايرنا» مي‌گويد كه تاكنون هيچ ارگاني مرگ هزاران ماهي در سد سهرين زنجان را عهده‌دار نشده است، با اينكه به گفته او متولي اين سد، آبخيزداري استان است، اما هنوز بر هيچ‌كدام از چند دستگاه متولي روشن نيست كه مجوز ماهي‌ريزي در اين سد از سوي كدام نهاد صادر شده است. با اينكه پيش از اين عنوان شده است كه برخي افراد ناشناس با احداث كانال‌هايي از پشت مخزن براي خود آب مي‌برند، اين فعال محيط‌زيستي با رد اين ادعا اين سوال را طرح مي‌كند كه مگر مي‌شود كه كشاورزان و باغداران حتي يك مترمكعب آب را بدون هماهنگي و مجوز ببرند و فرداي آن روز كسي از ارگان‌هاي ناظر سر نرسد؟ آنچه روشن است، حضور پيمانكاري است كه با دستي گشاده آب را فروخته است و حالا خبري از او نيست و مسوولاني كه بايد دليل واگذاري اين سد و مطالعات كارشناسي آن را روشن كنند، ترجيح مي‌دهند كه اعلام بي‌خبري كنند و علت مرگ اين حجم از ماهي‌ها را يا به كشاورزان و باغداران يا به «عوامل ناشناس» نسبت بدهند و بگويند كه «آبزيان سد سهرين زنجان طعمه بي‌تدبيري و لجبازي كشاورزان شدند.» حال سوال اينجاست كه تدبيرورزي براي انتقال آب و رساندن آن به كشاورزان و باغداران به عهده كيست؟ كشاورزان يا نهادهاي دولتي؟ خشك شدن آبگيرها و سدهاي مصنوعي خاكي در زنجان و مردن ماهي‌هاي در آن خبر تازه‌اي نيست.