صاحب‌نظر دانشور عاشورا
محمدامين ناصح
دانشي‌مرد نيك‌نهاد، استاد دكتر محمدابراهيم آيتي (1343-1292) نويسنده و مورخ برجسته شيعه در اواخر عهد قاجار در روستاي گازار از توابع بيرجند زاده شد. پدرش پيش‌نماز آنجا بود و لذا مقدمات ادبيات عرب را در زادگاهش نزد پدر و سپس ساير دروس را در مدرسه معصوميه بيرجند نزد استادان شاخص بومي فرا گرفت. شيخ محمدابراهيم آيتي در ۱۸ سالگي به مشهد رفت و در مدرسه باقريه، دروس سطح حوزه را نزد استادان برجسته‌اي چون اديب نيشابوري پي گرفت و تحصيلات مقبولي كرد. وي پس از تكميل معلومات مدتي به بيرجند بازگشت و به وعظ و خطابه پرداخت. سپس به تهران رفت و در آنجا با بهره‌گيري از فرصت اقامت در پايتخت به فراگيري زبان انگليسي پرداخت و متعاقبا در مجامع علمي، فرهنگي و مذهبي پايتخت به عنوان پژوهنده‌اي مطلع، كوشا و علاقه‌مند معرفي شد. محمدابراهيم آيتي از اواسط دهه 1330 به دعوت استاد بديع‌الزمان فروزانفر (رييس دانشكده معقول و منقول (الهيات) و موسسه وعظ و تبليغ اسلامي دانشگاه تهران) تدريس در آن دانشكده را پذيرفت.
استاد آيتي همزمان در دانشگاه ادامه تحصيل داد و در ابتداي دهه ۱۳۴۰ش در رشته فلسفه اسلامي از دانشكده الهيات دانشگاه تهران مدرك دكترا گرفت و با همكاري موسسه انتشارات دانشگاه تهران به انتشار آثاري مرجع در موضوعات مختلف تاريخ صدر اسلام در قالب تاليف و ترجمه پرداخت و حتي بابت برخي آثارش موفق به دريافت جوايز ملي شد. تقريرات دكتر آيتي در احياي انديشه ديني و تغذيه فكري جوانان آن روز كه مايل به شناخت بهتري از اسلام ناب بودند، موثر افتاد. ايشان از روحانيون فعال در عرصه‌هاي علمي، پژوهشي و فرهنگي بود و بعضا در راديو ايران نيز سخنراني مي‌كرد و لذا نزد اهل علم و فرهنگ، صاحب داراي جايگاه و احترامي شايان بود. او با تكيه بر شيوه جديد تاريخ‌نگاري، با ديد انتقادي منابع را مورد بررسي قرار مي‌داد. وي در كتاب بررسي تاريخ عاشورا، كار عمده محقق را تمييز مدارك معتبر از غيرمعتبر دانسته است و بارها خاطرنشان كرده بود كه مورخ بايد از احتمال تحريف تاريخ آگاه باشد و كار تاريخ‌نويسان و پژوهشگران پيشين را با ديده ترديد بنگرد. او از دوستان شهيد مطهري، شهيد بهشتي و آيت‌الله طالقاني بود و با هم مراوده علمي و مباحثه داشتند. استاد مرتضي مطهري درباره توان علمي و ميزان اطلاعات تاريخي دكتر آيتي گفته بود: «آقاي آيتي مورخي است كه به جرات مي‌توانم بگويم در همه تهران و شايد ايران كسي را نداريم كه چون وي نسبت به تاريخ صدر اسلام (به ويژه صد ساله نخست) احاطه داشته باشد. كسي مثل او نيست كه به جزييات اين بخش از تاريخ احاطه و اطلاع داشته باشد. اين مرد بر تمام متون تاريخي اين مقطع مسلط است و جزيياتش را مي‌داند.» مترجم برجسته، استاد احمد آرام نيز در مقدمه كتاب آيينه اسلام درباره ايشان گفته است: «مرحوم آيتي از مرداني بود كه به گزاف سخن نمي‌گفت. اهل تحقيق و تتبع بود و آنچه نمي‌دانست يا در دانسته خود شك داشت براي آنكه فقط چيزي گفته يا نوشته باشد بر زبان يا قلم نمي‌آورد. در مجلسي كه دست‌كم هفته‌اي يك‌بار با هم بوديم كمتر از ديگران سخن مي‌گفت ولي هرگاه كساني را مي‌ديد كه به مكابره مي‌خواهند حقي را پايمال كنند و باطلي را بر كرسي بنشانند آنگاه ديگر خاموشي را روا نمي‌داشت و آنچه گفتني بود بي‌كم و زياد مي‌گفت.» زندگي استاد دكتر محمدابراهيم آيتي مملو از تلاش و تحقيق و جست‌وجو بود و شخصيت وي، تجسم عيني وحدت حوزه و دانشگاه را در اذهان تلقي مي‌كرد. اينك حاصل اين حيات مبارك تاليفات و آثار قلمي ارزشمندي است كه از آن استاد فرزانه برجاي مانده است. برخي از آثار مرجع دكتر آيتي از اين قرار‌ند: اندلُس يا تاريخ حكومت مسلمين در اروپا، بررسي تاريخ عاشورا، تاريخ پيامبر اسلام، موجباتي كه امام حسين(ع) را وادار به قيام كرد، گفتار عاشورا، سيماي علي از مسجدالحرام تا مسجد كوفه، سرمايه سخن و سپس ترجمه‌هايي از جمله آيينه اسلام، افكار جاويد محمد، البلدان، تاريخ يعقوبي و جهان در قرن بيستم و نهايتا تصحيح و تنقيح مثنوي مقامات‌الابرار و تصحيح تفسير شريف لاهيجي. كتاب بررسي تاريخ عاشورا كه پس از وفات مرحوم دكتر آيتي به زيور طبع آراسته شده، حاوي متن هفده سخنراني از ايشان است كه در خلال سال‌هاي 1342 و 1343 در راديو ايران ايراد كرده‌اند. كتاب مزبور با مقدمه مفصل مرحوم علي‌اكبر غفاري آغاز مي‌شود و سپس متن پانزده سخنراني نخست كه در ماه محرم ايراد شده و نهايتا دو سخنراني پاياني كه مربوط به ايام اربعين همان سال است، درج شده است. عنوان برخي از اين سخنراني‌ها از اين قرار است: موجبات قيام حسيني، ورود امام حسين (ع) به صحراي كربلا، هفتاد و دو تن چه كساني هستند، روز عاشورا، بازگشت اهل بيت، چرا تاريخ سيدالشهدا را فراموش نكرده است، زناني كه در تاريخ عاشورا از نام آنها به نيكي ياد شده است، شرح خطبه حضرت زينب در مجلس يزيد و شرح خطبه امام سجاد. باري استاد فرزانه شادروان دكتر محمدابراهيم آيتي پس از سالياني چند كه خدمات شايسته‌اي به جامعه علمي و ديني عرضه داشت و مردم خطابه‌هاي مذهبي او را از طريق راديو تهران پيگيري مي‌كردند متاسفانه در يك سانحه تصادف جان خويش را در حدود 50 سالگي از دست داد و با نيكنامي سراي خاكي را بدرود گفت. ضايعه رحلت او انديشمندان حوزه‌هاي تاريخي و ديني را سخت متاثر كرد و با وفاتش مجامع دانشگاهي، فرهنگي و مذهبي در غم فقدان صاحب‌نظري دانادل، وارسته و سختكوش فرو رفت. پيكر آن عالِم وارسته و پژوهنده ستيهنده را با تجليل فراوان به قم آوردند و در قبرستان ابوحسين قم با احترام دفن كردند. به ظن قوي استاد فقيد دكتر آيتي در زادگاهش نيز غريب است و جمع قليلي از جوانان و نوجوانان بيرجندي با شخصيت دانشگاهي و خدمات فرهنگي ايشان آشنا هستند. اميد نسل جوان به مدد رسانه‌هاي متعهد با اين اسوه‌هاي اخلاق و دانش و معرفت آشنا شده و به سيره و سلوك آنان تأسي جويند.
عضو هيات علمي دانشگاه بيرجند