دور دوم مذاكرات ايران
و اوكراين در تهران درباره هواپيماي اوكرايني
ايران مي‌گويد چيزي براي مخفي كردن وجودندارد
سارا معصومي
18 دي ماه سال 1398 عقربه‌هاي ساعت اندكي از شش بامداد گذشته بودند و فضاي رسانه‌اي بين‌المللي در تب و تاب اخبار مربوط به حمله موشكي ايران به پايگاه عين‌الاسد (محل استقرار نيروهاي امريكايي) در عراق بود كه خبر تازه‌اي نگاه‌ها را به سمت خود جلب كرد: «پرواز شماره ۷۵۲ هواپيمايي بين‌المللي اوكراين كه يك پرواز مسافربري با 176 سرنشين از مبدا تهران به مقصد كي‌يف (پايتخت اوكراين) بود هدف شليك پدافند هوايي سپاه پاسداران انقلاب اسلامي قرار گرفت و ساقط شد.»
اين خبر در ساعات اوليه به دليل اهميت خبر مربوط به جدال ايران و امريكا در خاك عراق چندان مورد توجه قرار نگرفت اما هرچه عقربه‌هاي ساعت به بعدازظهر نزديك‌تر شدند، پرسش‌ها درباره چند و چون اين حادثه بيشتر و بيشتر شد. در اين حوالي زماني، نقص فني هواپيما اصلي‌ترين دليل محتمل براي اين حادثه عنوان شد اما عمر اين روايت از چند ساعت بيشتر نبود. روز پنجشنبه براي ايران، خانواده‌هاي قربانيان اين حادثه و البته كشورهاي درگير در اين پرونده متفاوت آغاز شد. ويديوها و تصاويري كه از صحنه حادثه منتشر شدند گمانه‌زني جديدي را مطرح كردند: «پرواز شماره 752 بر اثر شليك موشك آن هم نه يكي كه دو موشك در فاصله زماني كمتر از 30 ثانيه با هم ساقط شده است.»
در اين فاصله زماني در حالي كه كارشناسان متفاوت تفسير ويديوها و نوع سقوط هواپيما را آغاز كرده و هركدام ادله‌هاي خود را براي اثبات حادثه بودن ماجرا يا هدف قرار گرفتن هواپيما با موشك مطرح مي‌كردند، طرف ايراني همچنان هرگونه شليك موشك به هواپيماي مسافربري را تكذيب مي‌كرد. در نهايت صبح روز شنبه، ايران رسما پذيرفت كه پرواز شماره 752 به دليل آنچه بعدها مشخص شد زنجيره‌اي از اشتباهات بوده، هدف حمله موشكي قرار گرفته و سقوط كرده است.
حادثه چگونه اتفاق افتاد؟
8 ماه پس از صبح 18 دي‌ماه كه شليك موشك به بويينگ 737-8KV، جان 176 مسافر را گرفت كم و بيش مي‌توان گفت كه در آن ۳ دقيقه پس از برخاستن هواپيما از باند فرودگاه چه اتفاقي رخ داد. در حالي كه در روزهاي نخست پس از پذيرش مسووليت از سوي ايران همچنان اين سوال مطرح بود كه آيا خرابكاري در سيستم پدافند هوايي منجر به اين فاجعه شده يا آنچه رخ داده ماحصل يك تصميم اشتباه بود، يك منبع آگاه در اين باره به «اعتماد» مي‌گويد: «امروز مي‌توانم قاطعانه به شما بگويم كه برآورد سيستم‌هاي اطلاعاتي و امنيتي ما اين است كه هيچ‌گونه خرابكاري در ميان نبوده و بر اثر يك خطاي انساني به هواپيما شليك شده است.»
به گزارش «اعتماد»، حمله موشكي به پرواز شماره 752 تنها چند ساعت پس از حمله موشكي ايران به پايگاه محل استقرار نيروهاي امريكايي در عراق رخ داد. پس از حمله ايران به عين‌الاسد كه به تلافي ترور سردار شهيد قاسم سليماني توسط ايالات متحده در خاك عراق صورت گرفت، معدود كانال‌هاي ديپلماتيك ميان تهران و واشنگتن فعال شده بودند تا مانع از گسترش بيشتر منازعه نظامي ميان دو كشور بشوند. شامگاه 18 دي ماه از آن ساعت‌هاي حساسي بود كه سفير سوييس در ايران تا صبح نخوابيد تا واسطه پيام‌هاي تهران و واشنگتن باشد. در چنين شرايطي طبيعي است كه بعد از حمله موشكي ايران به عين‌الاسد، ايران در حالت آماده‌باش كامل قرار داشته باشد.
شنيده‌هاي «اعتماد» كه البته پيش از اين نيز توسط مقام‌هاي نظامي در بازه‌هاي زماني متفاوت گفته شده حاكي از آن است كه چند ساعت پيش از حمله ايران به پايگاه عين الاسد، سيستم پدافند از نقطه‌‌اي در شرق تهران به نزديك فرودگاه منتقل مي‌شود. نخستين اشتباه در اين مرحله رخ مي‌دهد. شاخص شمال پدافند كه بايد در محل استقرار جديد مجددا تنظيم مي‌شد، تنظيم نمي‌شود. در نتيجه اين اشتباه 105 درجه اختلاف وجود داشته و سيستم پدافند جهت فرودگاه را تشخيص نمي‌دهد. زماني كه پرواز شماره 752 از زمين برخاسته و در تيررس سيستم پدافند هوايي قرار مي‌گيرد كاربر با توجه به تنظيم نشدن شاخص شمال، تشخيص نمي‌دهد كه شيء مشكوكي كه مي‌بيند از مسير باند فرودگاه در حال حركت است.
يك منبع آگاه در اين باره به «اعتماد» مي‌گويد: كاربري كه در آن ساعت در سيستم پدافند هوايي كشيك بوده تنها چندثانيه براي تصميم‌گيري فرصت داشته است. در فضايي كه يكي از سناريوها اين بود كه ايالات متحده امريكا حمله ايران به عين‌الاسد را با حمله موشكي پاسخ بدهد، كاربر فوق در اين فضاي ذهني بوده كه جنگنده‌هاي امريكايي كه در اطراف مرزهاي ايران مشاهده شده‌اند با دريافت دستور از واشنگتن راهي تهران شده‌اند. تصميمي كه كاربر فوق در ده ثانيه مي‌گيرد، اين است كه با فشار دادن دكمه، جان شهروندان غيرنظامي ساكن تهران را نجات بدهد. تشخيصي كه البته بايد با مرجع بالاتري چك مي‌شد و اشتباه سوم اينجا رخ داد.
امروز با اتمام پروسه خوانش جعبه سياه مشخص شده كه صداي ضبط شده توسط جعبه سياه 14 ثانيه بيشتر از اين حادثه را پوشش نداده است. جعبه‌هاي سياه هواپيماها دو نوع اطلاعات دارند: صدا و گراف. اطلاعات داده شده از سوي متخصصان نحوه عملكرد اين موشك‌ها حاكي از آن است كه اين موشك‌ها به هدف برخورد نمي‌كنند، بلكه در نزديكي هدف منفجر مي‌شوند و اين تركش‌هاي آنهاست كه منجر به ساقط شدن هدف مي‌شود. بر همين اساس منفجر شدن موشك نخست عملا هواپيما را از كار انداخته و در 14 ثانيه منجر به سقوط آن مي‌شود.
يكي از اصلي‌ترين پرسش‌هايي كه شايد هنوز هم پاسخ موجهي به آن داده نشده، اين است كه چرا با توجه به حساسيت آن ساعات، منطقه پرواز ممنوع اعلام نشد. يك منبع آگاه و مسلط به پرونده در اين باره به «اعتماد» مي‌گويد: «ما در آن ساعات در مناطق مرزي در آماده‌باش كامل بوديم. پروتكل الزام‌آور ويژه‌اي در اين زمينه وجود ندارد و كشورها براساس شرايط سياسي و نظامي تصميم‌گيري مي‌كنند كه آيا پرواز ممنوع اعلام كنند يا خير.»
ايران چه اقدام‌هايي انجام داد؟
وجود اتباع كشورهاي متفاوت در اين پرواز عملا پرونده رسيدگي به آن را به پرونده‌اي بين‌المللي تبديل كرد. قربانيان شامل اتباع ايراني، كانادايي، افغانستاني، سوئدي، انگليسي و كادر پرواز اوكرايني بودند. بنا بر اعلام دولت كانادا، ۶۳ نفر از مسافران اين هواپيما تابعيت كانادايي داشته‌اند. در اين هواپيما ۱۱ اوكرايني، ۱۷ سوئدي، چهار افغان و چهار انگليسي نيز حضور داشته‌اند. جمهوري اسلامي ايران صبح 21 دي ماه پس از پذيرش مسووليت در بروز خطاي انساني در اين فاجعه انساني اعلام كرد كه مقصران اين حادثه را به سازمان قضايي نيروهاي مسلح معرفي مي‌كند. تاكنون در اين پرونده 3 نفر با قيد وثيقه آزاد شدند و 3 نفر همچنان در بازداشت قرار دارند. علاوه براين 10 نفر نيز متحمل جريمه‌هاي متفاوتي شده‌اند.
هرچند كه ايران عملا 72 ساعت پس از وقوع حادثه مسووليت آن را برعهده گرفت، اما تكذيب‌هايي كه در 48 ساعت نخست حادثه از سوي مقام‌هاي سياسي و نظامي صورت گرفت، اين شائبه را براي بخشي از افكار عمومي ايجاد كرد كه شايد ايران بنا نداشت خبر حمله موشكي به هواپيما را رسما اعلام كند. با اين همه منابع ايراني مي‌گويند كه سريع‌ترين زمان براي قبول مسووليت يك كشور در پرونده هواپيماي اوكرايني بوده و پس از آن نيز اعلام كرده كه درصدد جبران خسارت است كه شامل خسارت هواپيما و قربانيان و اموال مسافران مي‌شود.
از آنجا كه اين حادثه در حريم هوايي ايران رخ داده است طبق ضميمه 13 كنوانسيون شيكاگو، نقش بسيار زيادي به ايران به عنوان كشور محل حادثه داده شده است. ايران براساس مفاد همين كنوانسيون مسوول تحقيقات درباره چند و چون اين حادثه است. پس از وقوع حادثه، تيم‌هاي پرجمعيتي از اوكراين و كانادا دو كشوري كه بيشترين اتباع را در ميان قربانيان داشتند به ايران آمدند. به گفته يك منبع آگاه تيم اوكرايني 54 نفر را شامل مي‌شد كه برخي از اين افراد در حالي كه نيروهاي اطلاعاتي شناخته‌شده‌اي بودند با پوشش نيروي فني به ايران آمدند و تهران نيز همزمان كه مخالفتي با حضور آنها نداشت از رصد كامل آنها نيز غافل نشده بود.
درباره هيات كانادايي نيز با وجود آنكه تهران و اتاوا رابطه ديپلماتيكي با هم نداشتند، ايران نهايت همكاري را با كانادا در اين پرونده صورت داد. در كمتر از 24 ساعت براي هيات كانادايي ويزا صادر شده و اين ويزا در چند نوبت هم به درخواست هيات كانادايي تمديد شد. تيم‌هاي اوكراين و كانادا علاوه بر بازديد از صحنه حادثه از پزشكي قانوني و روند احراز هويت قربانيان نيز بازديد كردند.
پس از اين مرحله نيز، خوانش جعبه سياه در دستور كار كشورهاي درگير در پرونده قرار گرفت. به گفته منابع ايراني جعبه سياه در اين حادثه آسيب ديده اما تخريب نشده بود. آنچه در اين ميان بر سرعت تلاش‌ها براي خوانش جعبه سياه كاست شيوع ويروس كرونا و درگير شدن تمام كشورها با اين بيماري بود. با اين همه زماني كه دولت اوكراين اعلام كرد كه امكان خوانش جعبه سياه را دارد، ايران آمادگي خود را براي انتقال آن اعلام كرد كه البته بعدتر مشخص شد اوكراين نيز اين توانايي را نداشته و صرفا به دنبال استفاده تبليغاتي از اعزام جعبه به كي‌يف بوده است. در نهايت جعبه سياه به فرانسه منتقل شد و امريكا، انگليس، كانادا، اوكراين و چند كشور ديگر كه اتباعي از آنها در ميان قربانيان بودند براي حضور در جلسه بررسي اطلاعات اين جعبه به پاريس رفتند.
رايزني‌هاي ايران و اوكراين ادامه دارد
در حال حاضر در شرايطي كه كانادا با سياسي كردن فضاي پيرامون اين پرونده از هر گونه مذاكره با ايران در اين باره سر باز مي‌زند، مذاكرات ايران و اوكراين ادامه دارد. دور نخست اين رايزني‌ها در اوايل مردادماه به سرپرستي محسن بهاروند معاون امور حقوقي و بين‌المللي وزارت امور خارجه در شهر كي‌يف برگزار شد و دو طرف توافق كردند دور بعدي اين مذاكرات كه در آن به موضوع غرامت‌ها نيز پرداخته خواهد شد، اواخر مهرماه ۱۹ تا ۲۱ اكتبر (۲۸ تا ۳۰ مهر) در تهران برگزار شود.
روز گذشته هيات اوكرايني در حالي كه باز هم نام برخي چهره‌هاي نظامي در ميان آنها به چشم مي‌خورد به ايران آمدند. نخستين ديدار اين هيات با محسن بهاروند، معاون امور حقوقي و بين‌المللي وزارت خارجه و پس از آن با عباس عراقچي، معاون سياسي وزير خارجه بود. رياست هيات اوكرايني را «يوگني ينين» معاون وزير امور خارجه اوكراين برعهده داشت. «يوگني ينين» معاون وزير خارجه اوكراين در يك پيام ويديويي كه در صفحه فيس‌بوك وزارت خارجه اين كشور قرار گرفته بود، در اين خصوص اعلام كرد: «هيات اوكرايني به ايران رسيده است. ما مذاكرات درباره هواپيماي اوكرايني كه در ماه ژانويه ساقط شده است را آغاز كرده‌ايم».ينين در خصوص جزييات اين سفر گفت كه سه تيم مذاكره‌كننده، براي شفاف‌سازي درباره شرايطي كه به سقوط اين هواپيماي اوكرايني منجر شده، گفت‌وگوهايي را انجام خواهند داد و توضيح داد: «مساله خطاي انساني بوده يا نتيجه محاسبات اشتباه سيستم سازماندهي پروازها بر فراز ايران؟ سه گروه براي مشخص شدن اين مساله كار خواهند كرد كه شامل كارشناسان هواپيمايي، بازرسان و دادستان‌ها و همچنين ارتش مي‌شوند».
رييس هيات ايراني در ديدار روز گذشته كه به احترام قربانيان با يك دقيقه سكوت آغاز شد، با ابراز تاسف و همدردي با خانواده‌هاي جانباختگان سانحه هواپيماي اوكرايني گفت: هواپيماي اوكرايني بر اثر خطاي انساني مورد اصابت قرار گرفت و جمهوري اسلامي ايران تلاش خواهد كرد تا طرف اوكرايني نيز از اين موضوع اطمينان يابد.
وي با بيان اينكه رويكرد جمهوري اسلامي ايران مبتني بر شفافيت است، اظهار داشت: ايران درخصوص اين سانحه چيزي براي پنهان كردن ندارد و آماده است تا صادقانه مردم و هيات اوكرايني را از جزييات سانحه مطلع كند.
بهاروند جمهوري اسلامي ايران و اوكراين را دو كشور دوست دانست كه متاسفانه شاهد اين اتفاق بودند و اكنون بايد بر سر ميز مذاكره به توافق برسند. معاون حقوقي و بين‌المللي وزارت امور خارجه همچنين مصمم بودن جمهوري اسلامي ايران براي رسيدگي كيفري و مجازات خاطيان، برقراري عدالت و پرداخت غرامت به بازماندگان را مورد تاكيد قرار داد. معاون وزير امور خارجه و رييس هيات اوكرايني نيز ضمن تشكر از استقبال گرم جمهوري اسلامي ايران به‌رغم شيوع ويروس كرونا و مثبت ارزيابي كردن دور اول مذاكرات در كي‌يف، از همكاري و تلاش جمهوري اسلامي ايران جهت اجراي عدالت قدرداني كرد.عصر روز گذشته نيز دومين نشست گفت‌وگوهاي سياسي معاونان وزراي امور خارجه ايران و اوكراين به رياست سيد عباس عراقچي و يوگني ينين انجام شد. به گزارش بخش رسانه‌اي وزارت خارجه، در اين ديدار طيفي از موضوعات مورد علاقه دوكشور مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت.
در اين دور از گفت‌وگوهاي سياسي، دو طرف ضمن مرور آخرين تحولات روابط دوجانبه در حوزه‌هاي مختلف سياسي، اقتصادي، فرهنگي، آموزشي و امور كنسولي، راه‌هاي توسعه و گسترش روابط را مورد بررسي قرار دادند. در اين نشست سياسي همچنين ديدگاه‌هاي دو طرف در خصوص برخي موضوعات مهم منطقه‌اي و بين‌المللي نظير تحولات مربوط به برجام، تحريم‌هاي يك‌جانبه و غيرقانوني امريكا عليه كشورمان، تحولات جاري در منطقه، آثار و پيامدهاي كشوري و بين‌المللي ناشي از شيوع ويروس كوويد ۱۹ و راه‌هاي مقابله و مبارزه با آن مطرح و مورد گفت‌وگو قرار گرفت. در پايان اين نشست مقرر شد كه دور سوم اين مذاكرات در كي‌يف برگزار شود.