مديركل حفاظت محيط زيست خوزستان از اقدامات كنترلي گردوغبار مي‌گويد
كاهش غبار داخلي و مهاجرت خوزستاني‌ها
نيره خادمي
بارش‌ها در كنار اقدامات ستاد ملي مقابله با گردوغبار در دو سال گذشته نتايج مثبتي براي خوزستاني‌ها به همراه داشته است. آمار روزهاي پاك، سالم و قابل قبول اهواز در سال ۹۸ نسبت به سال 95 حدود 52 درصد رشد داشته و در مقابل روزهاي ناسالم در سال 98 حدود 13ونيم درصد نسبت به سال 95 كاهش يافته است. همين تغيير سبب شده است كه روند مهاجرت خوزستاني‌ها كه در سال 96 و 97 به دليل افزايش گرد و غبار شدت گرفته بود كند شود و به گفته مديركل حفاظت محيط زيست استان خوزستان تقاضاي مهاجرت از منظر گرد و غبار كاهش قابل‌توجهي داشته است. هر چند باوجود بارش‌ها و تمام اقدامات انجام شده، تا حل مشكل كانون‌هاي غباري كشور راه درازي در پيش است. مقايسه عملكرد دستگاه‌هاي اجرايي براي مقابله با گردوغبار، نشان مي‌دهد كه پيشرفت فيزيكي اين اقدامات به‌طور ميانگين در سال 97 حدود 76 درصد و در سال 98 حدود 46 درصد بوده است. كانال‌كشي، نهال‌كاري، آبياري، مالچ‌پاشي، قرق و حفاظت، مديريت هرزآب، آبياري، طراحي سامانه پيش‌بيني و هشدار سريع گردوغبار، تقويت سيستم‌هاي فرود هواپيما، خريد خودروهاي آب‌پاش و تجهيزات بيمارستاني و محيط‌زيستي، مديريت روان‌آب، انتقال و پخش سيلاب‌هاي رودخانه كارون از جمله پروژه‌هاي تعريف شده در اين ستاد است كه مسووليت انجام آنها برعهده دستگاه‌هايي چون شهرداري اهواز، اداره كل منابع طبيعي و آبخيزداري، سازمان آب و برق، جهادكشاورزي، اداره كل زمين‌شناسي و اكتشافات، سازمان مديريت و برنامه‌ريزي، اداره كل هواشناسي، اداره كل فرودگاه‌ها، دانشگاه علوم پزشكي و اداره حفاظت محيط زيست در اين استان بوده است.
آخرين مطالعات زمين‌شناسي تاكنون هفت كانون گردوغبار به مساحت تقريبي 350 هزار هكتار را در خوزستان شناسايي كرده است؛ جنوب هورالعظيم 50 هزار هكتار، شمال خرمشهر 28 هزار و 184 هكتار، شرق اهواز 15 هزار و 620 هكتار، جنوب و جنوب شرقي و در 30 كيلومتري اهواز 112 هزار 385 هكتار، محدوده بندر امام تا اميديه 86 هزار 147 هكتار و شرق هنديجان 18 هزار و 836 هكتار. در اين ميان كانون جنوب و جنوب شرقي اهواز به لحاظ وسعت، نزديكي و ميزان تاثيرگذاري بر شهرهاي اطراف اهواز اهميت بيشتري دارد و بنابراين از همان ابتدا اولويت نخست براي اقدامات مقابله‌اي بوده است.
محمدجواد اشرفي، مديركل محيط زيست استان خوزستان معتقد است با وجود تمام اقداماتي كه تا به حال از سوي دستگاه‌هاي مختلفي چون اداره كل منابع طبيعي و آبخيزداري، جهادكشاورزي، سازمان مديريت و برنامه‌ريزي و سازمان محيط زيست درباره كانون‌ها انجام شده اما با توجه به شرايط مالي كشور تا كار كردن روي همه كانون‌ها فاصله زيادي داريم. «به دنبال بارندگي‌ها در دو سال گذشته و به تبع آن ايجاد پوشش گياهي و مرتعي شرايط مناسبي در اين كانون‌ها ايجاد شده است، بنابراين توجه به هزينه‌كرد براي مهار كانون‌هاي گردوغبار به ويژه از جنبه‌هاي آبرساني، درخت‌كاري و حتي مديريت قرق و چرا كمتر شده است.» او مي‌گويد از سال 97-96 تا پايان سال مالي 98 حدود هفتصد ميليارد تومان براي مقابله با گردوغبار در خوزستان هزينه شده است: «در عرصه‌هاي كانون جنوب و جنوب شرقي اهواز تقريبا 25 هزار هكتار نهال‌كاري با درخت كهور انجام شده و حدود 112 هزار هكتار نيز تحت مديريت چرا و قرق قرار گرفته است. به‌طور ميانگين شصت كيلومتر كانال بزرگ آبياري با ظرفيت 20 متر مكعب بر ثانيه براي آبرساني از رودخانه كارون به عرصه‌هاي نهال‌كاري شده يا غرق‌آب كردن كانون‌هاي گردوغبار احداث شد. براي مقابله اثرات منفي گردوغبار حدود 20 ميليارد تومان از محل اعتبارات مقابله با گردوغبار براي خريد دستگاه‌هاي تجهيز فرودگاه‌ها و تشخيص گردوغبار به هواپيمايي و هواشناسي پرداخت شد.»
تصميمات اشتباه نهال‌ها را خشكاند
سال گذشته حدود هفت هزار هكتار از نهال‌كاري‌ها در كانون فوق بحراني ريزگرد كه سازمان جنگل‌ها مسووليت كاشت آن را بر عهده داشت، از بين رفت. مديركل حفاظت محيط زيست استان خوزستان البته مساحت تقريبي آن را حدود 4 هزار هكتار اعلام كرده و مي‌گويد: «سال 96 كه تصميم به نهال‌كاري گرفته شد، در مقطع و شرايطي بحراني قرار داشتيم و فشارهاي مردمي و اجتماعي هم بسيار زياد بود. دولت مصمم بود براي كاهش گرد و غبار اقداماتي انجام دهد، شاخص اين اقدامات نهال‌كاري بود. بنابراين بدون انجام مطالعات دقيق و بر اساس شواهد ميداني، تصميماتي براي نهال‌كاري گرفته شد و عرصه‌ها كشت شدند. بخشي از نهال‌ها به دليل خصوصيات فيزيكي و شيميايي خاك خشك شدند و بخش ديگري هم در سيل بزرگ فروردين 98 از بين رفتند.»
شادگان تحت كنترل است
خشكيدگي زمين‌هاي تالابي از ديگر دلايل برخاستن غبار است اما اشرفي هم تاييد مي‌كند كه حقابه واقعي تالاب‌ها داده نمي‌شود، هرچند تغيير شرايط آب‌وهوايي براي جبران به كمك آمده است. او مي‌گويد: «از آنجا كه خشك‌شدن تالاب‌ها باعث افزايش گردوغبار مي‌شد براي مديريت و پايش آنها ساختمان‌سازي كرديم. حقابه تالاب‌هاي شادگان و هورالعظيم هم به صورت نسبي پرداخت شد، بخشي از آن به دخالت‌هاي انساني مرتبط بود و بخش ديگر به اتفاقات طبيعي.
اگر چه تامين حقابه از اولويت‌هاي مصرف آب كشور است اما همچنان به دلايل مختلف حقابه واقعي تالاب‌ها داده نمي‌شود بنابراين با توجه به چالش‌ها و بحران‌هاي مختلف و فعاليت‌هاي گسترده كشاورزي و صنعتي در استان، ميزان آب به اندازه‌اي نيست كه نياز واقعي تالاب‌ها را تامين كند. در اين سال‌ها همه مديران ضرورت تامين حقابه تالاب‌ها را احساس كرده‌اند. از طرفي بارندگي و پرآب‌بودن مخازن درياچه‌ها شرايط نسبي خوبي را برقرار كرده است، بنابراين ديگر شاهد خشكي قابل توجهي كه پيش‌تر به عنوان كانون‌هاي گردوغبار در حوضه تالاب‌ها وجود داشت، نيستيم. به عنوان مثال حدود 15 هزار هكتار عرصه بحراني در تالاب شادگان با توجه به بارش‌ها، ديگر به هيچ‌وجه استعداد خيزش غبار و خاك را ندارد و تحت كنترل است.»
25 پايگاه سنجش و پايش آلودگي هوا نيز تاكنون در 21 شهر خوزستان نصب شده تا اطلاعات آن به صورت بر خط، در سامانه‌هاي رسمي پايش كيفيت هوا بارگذاري شود.
سيروس كريمي، رييس اداره پايش حفاظت محيط زيست استان خوزستان هم بر اساس اطلاعات اين پايگاه‌ها مي‌گويد كه ميزان گردوغبار به دليل تغيير شرايط آب‌وهوايي از انتهاي سال 97 و كنترل كانون‌هاي داخلي نسبت به گذشته كاهش يافته است. «روزهاي پاك و قابل قبول در سه سال اخير نسبت به قبل از آن بيشتر شده است. روزهاي قابل قبول در سال 95، 66 روز، سال 96، 69 روز، سال 97، 112 روز و سال 98، 168 روز بوده است.» او درباره ميزان تعهدات اداره كل منابع طبيعي و رقم تحقق آن مي‌گويد: « در سال 97 بايد 19 هزار و 500 هكتار انجام مي‌شد اما از اين ميزان 11 هزار و 470 هكتار انجام شد، يعني حدود 60 درصد كار. در سال 98 هم رقم مصوب، 3 هزار و 200 هكتار بود كه 3 هزار هكتار آن انجام شد.»
از ميان تعهداتي كه سازمان‌هاي مختلف داشته‌اند اما هنوز برخي بر زمين مانده، مثل خريد سيستم تهويه هوا براي بيمارستان‌ها كه مسوول تامين آن سازمان مديريت برنامه‌ريزي بود و به گفته كريمي هنوز كار خاصي براي تامين آن انجام نشده است.» تجهيزات شست‌وشوي معابر هم از ديگر مواردي است كه اعتبارات آن از سوي سازمان اختصاص داده شده اما هنوز گزارشي درباره اقدام براي آن به دست ما نرسيده است.» بر اساس جدول عملكرد دستگاه‌هاي اجرايي در راستاي مقابله با گردوغبار 98 با وجود اختصاص صددرصدي بودجه انتقال و پخش سيلاب‌هاي كارون و تامين آب نهال‌كاري‌ها به سازمان آب و برق خوزستان پيشرفت فيزيكي 10 درصد بوده است.
حل مشكل برق و تغيير روند مهاجرت
در تمام اين سال‌ها كه گرد و غبار بر زندگي مردم خوزستان سايه انداخته بود، كمترين غبار با قطعي شبكه برق همراه بود. حالا اما به گفته اشرفي، مديركل حفاظت محيط زيست استان خوزستان وضعيت متفاوت از آن زمان است چون مبلغ كلاني از سوي دولت براي تقويت و پايدارسازي شبكه‌هاي برق به وزارت نيرو پرداخت و در نتيجه اقدامات اثر بخشي انجام شده است: «حالا ديگر با هر گردوغباري مردم دچار قطعي برق نمي‌شوند.»
هر چند به دليل اثربخشي اقدامات و تغييرات آب‌وهوايي وضعيت خوزستان به واسطه كانون‌هاي داخلي بهتر شده اما مشكل كانون‌هاي خارجي به قوت خود باقي است.
به گفته او تا 70 درصد گردوغبار خوزستان متاثر از كانون‌هاي خارجي است و هنوز هيچ برنامه عملياتي براي حل آن اجرا نشده است.
«بررسي‌هاي سال 95 و 96 نشان داد كه تنها 30 درصد گردوغبار تحت تاثير كانون‌هاي داخلي است. البته مسووليت كانون‌هاي خارجي با وزارت امور خارجه است و بايد با تفاهم، تعامل ملي و منطقه‌اي آن را حل كنند.»
پديده مهاجرت جنوبي‌ها همواره به دليل شرايط آب و هوايي به تاريخ اين سرزمين گره خورده و با هر بحران شدت يافته است؛ جنگ و مشكلات مترتب بر آن، خشكسالي و كم‌آبي. به دنبال شدت گرفتن ميزان گردوغبار در ده سال گذشته نيز روند مهاجرت خوزستاني‌ها به شهرهاي شمالي، تهران، كرج، اصفهان و برخي كشورهاي حاشيه خليج فارس افزايش يافت تا جايي كه سال 97 پروانه سلحشوري، نماينده جنوبي مردم تهران در دوره دهم مجلس از مهاجرت 400 هزار خوزستاني خبر داد.
حالا اما مديركل حفاظت محيط زيست استان خوزستان مي‌گويد شرايط تغيير كرده است. «سال 96 و 97 گردوغبارهاي ممتد و طولاني در خوزستان به صورت مقطعي ميل به مهاجرت به شهرها و كشورهاي ديگر را افزايش داد. طبيعي هم بود. اين اتفاق براي هر استان ديگري هم پيش مي‌آمد، مردمش چنين تصميمي مي‌گرفتند اما با توجه به بارندگي‌هاي بسيار خوبي كه در سال 97 و 98 داشتيم، خيزش گردوغبار كاهش چشمگيري داشت و در حال حاضر تقاضاي مهاجرت از منظر گردوغبار به طرز قابل توجهي كاهش يافته است چون در سال 97 و 98 گرد و غبار نسبت يك دهه قبل از آن شرايط متفاوتي داشت.»
در سال 97 بايد 19 هزار و 500 هكتار انجام مي‌شد اما از اين ميزان 11 هزار و 470 هكتار انجام شد، يعني حدود 60 درصد كار. در سال 98 هم رقم مصوب، 3 هزار و 200 هكتار بود كه 3 هزار هكتار آن انجام شد. از ميان تعهداتي كه سازمان‌هاي مختلف داشته‌اند اما هنوز برخي بر زمين مانده، مثل خريد سيستم تهويه هوا براي بيمارستان‌ها كه مسوول تامين آن سازمان مديريت برنامه‌ريزي بود و به گفته كريمي هنوز كار خاصي براي تامين آن انجام نشده است.