پسماندهاي مهاجر!
رضا رمضاني
سال‌هاست كه درك شده است ريشه اصلي بسياري از مشكلات و تنش‌هاي اقتصادي، اجتماعي و حتي امنيتي، ناهنجاري‌هاي محيط زيستي است و منشأ بروز ناهنجاري‌هاي محيط زيستي، بحران مديريت و ناكارآمدي مديران و مسوولاني است كه متولي توسعه و تدبير شده‌اند ولي غالب اين افراد ناآگاه‌ترين و بيگانه‌ترين كسان نسبت به مفهوم توسعه و ساختار سيستماتيك آن به نظر مي‌آيند. نمونه عيني اين موضوع، تنش‌ها و ناهنجاري‌هايي است كه درباره پسماندهاي ويژه شهرك روي زنجان در استان زنجان جابه‌جا مي‌شود!
پسماندهاي شهرك روي زنجان در طول چند دهه به مشكلي بغرنج تبديل شده است. اما ناصواب بودن تصميم‌هايي كه مسوولان امر اتخاذ مي‌كنند، سبب شده كه اين مشكل به پديده‌اي مهاجر تبديل شود. مشكلي كه نطفه آن با تصميم غلط مسوولاني از جمله مسعود سلطاني‌فر(استاندار وقت زنجان) در حوالي شهر زنجان و روستاهايي مثل اژدهاتو بسته شده و بعد رشد كرد و به يك هيولا تبديل شد. در ماه‌هاي اخير كم مانده بود كه تصميم‌هاي غيرمعقول مسوولان بعدي نيز مهاجرت آن را به روستاهايي با مركزيت مرصع رقم بزند. اما اعتراض جوامع ملي، مسوولان اين «ناهنجاري مهاجر» را از تصميم خود منصرف كرد و حال شنيده مي‌شود كه همان مسوولان، مسير و مقصد جديدي را براي اين مهاجرت انتخاب كرده‌اند!
شايد ضروري باشد كه پيش از هر چيزي، اين موضوع تشريح شود كه چرا تصميم‌هاي متوليان مديريت اين پسماند خطرناك به جاي آنكه به حل مشكل منجر شود، باعث گسترش و مهاجرت آن مي‌شود. مطابق معيارهاي علمي و حقوقي، تصميم‌گيري درباره پديده‌اي مثل پسماندهاي شهرك روي زنجان نيازمند طي شدن مراحل زير است:
1- تعيين چگونگي مديريت پسماند
مطابق معيارهاي علمي(كه با مقررات و آيين‌نامه‌هاي قانوني نيز پشتيباني شده است) تعيين الگوي مديريت پسماند واحدهاي مشمول ارزيابي محيط زيستي بايد در مطالعات ارزيابي اثرات محيط زيستي و پس از آن در مطالعات مديريت ريسك انجام پذيرد. به عبارت ديگر متوليان دولتي و بخش خصوصي اين امر بايد قبل از اتخاذ هر تصميمي، اجراي مطالعه‌اي مشخص را آغاز و به انجام برساندند كه بر اساس اسلوب علمي، كارآمدترين و كم‌عارضه‌ترين و اقتصادي‌ترين الگوي مديريت پسماند را تعيين كند. اين مطالعه نيازمند نظارت‌ها و تصويب‌هاي نهايي است و طبعا نظارت متخصصين مستقل بر محتواي آن نيز ضرورت دارد.
2- مطالعات مكان‌يابي
اگر گام اول به درستي انجام پذيرد و در صورتي كه مصوبه نهايي ناشي از اين پژوهش، انتقال پسماندها را به محلي ديگر به عنوان گزينه برتر به اثبات برساند، لازم خواهد بود كه تعيين گزينه‌هاي مكاني بر اساس رويه علمي و قانوني مترتب در دستور كار قرار گيرد. تعيين گزينه‌هاي مكاني با انجام مطالعاتي استاندارد تحت عنوان «مطالعات مكان‌يابي» صورت مي‌پذيرد كه مبتني بر مولفه‌هاي جغرافيايي، اجتماعي، اقتصادي و اكولوژيكي بوده و طي آن تمام محدوده مكاني داراي قابليت استاندارد براي انجام فعاليتي مشخص در كل پهنه احصا مي‌شود. اين مطالعات نيازمند به‌روزرساني‌هاي متاثر از «به هنگام شدن داده‌ها»، «به هنگام شدن تكنيك‌ها» و «تغيير شرايط» است. بايد توجه داشت كه در طول سال‌هاي متوالي، تغييرات گسترده‌اي درباره عوامل موثر ياد شده به وجود آمده است.
3- مطالعات ارزيابي
اگر اقدامات دو مرحله نخست صورت گيرد و در نهايت گزينه‌هاي مكاني چندگانه تعيين شود،گام ضروري بعدي انجام يافتن مطالعات ارزيابي محيط زيستي است. در مطالعات ارزيابي، طرح‌هاي پيشنهادي بر اساس گزينه‌هاي مكاني تدوين مي‌شود و طبق روال قانوني تدقيق شده در ضوابط استقرار محيط زيستي اين طرح‌ها از طريق انجام مطالعات ارزيابي اثرات محيط زيستي بررسي مي‌شود تا بهترين گزينه با كمترين عارضه و واجد كارآمدترين برنامه جبراني، نهايي شده و مورد تصويب قرار گيرد. مطابق شرح خدمات استاندارد اين مطالعات داراي 3 محور اصلي «عوامل اجتماعي»، «عوامل اقتصادي» و «عوامل اكولوژيكي» است و لزوما بايد وضعيت گزينه‌هاي مكاني در شرايط پيش از اجرا و پس از اجراي طرح تبيين و تحليل شده و الگوي مديريت كارآمد آن پيش‌بيني و تدوين شود. اگر چنين مطالعه‌اي به طور واقعي صورت پذيرد نه تنها جوامع محلي نسبت به آن آگاهي يافته و نظرات مستقيم و غيرمستقيم آنها شناخته مي‌شود بلكه تمام احتمالات بروز تنش در صورت اجراي تصميم نيز لحاظ شده و الگوي مديريتي كارآمد براي آن تدوين مي‌شود. به عبارت ديگر در صورتي كه تنشي بغرنج در جوامع محلي مقصد بروز يابد كه فاقد راه‌حل غيرقهري از پيش تشريح شده باشد، نادرست بودن مطالعات ارزيابي و گام‌هاي پيش از آن اثبات خواهد شد.
با لحاظ كردن آنچه گفته شد، مي‌توان پرسش‌هاي مشخصي را براي يافتن راه‌حل اين مشكل مطرح كرد.
1- آيا براي تعيين الگوي مديريت پسماندهاي شهرك روي زنجان، مطالعات متناظر انجام پذيرفته است؟ اگر پاسخ مثبت است، انتشار اين مطالعات و ايجاد امكان بررسي آن توسط منتقدين و متخصصين مستقل مي‌تواند بسياري از ابهام‌ها را برطرف كند.
2- با اين فرض كه مطالعات مرحله نخست صورت يافته باشد و لزوم جابه‌جايي پسماندها اثبات شده باشد، آيا مطالعات مكان‌يابي صورت گرفته و به روزرساني شده است؟ در اينجا هم انتشار مطالعات، پاسخي قانع كننده به دست خواهد داد.
3- با فرض طي شدن دو مرحله پيشين، آيا مطالعات ارزيابي اثرات محيط زيستي انجام يافته است؟