روابط ايران و امريكا در دوره بايدن چه روزهايي را تجربه خواهد كرد؟
خوش‌بيني توام با نگراني
مترجم: هديه عابدي
انتخاب جو بايدن به عنوان چهل‌وششمين رييس‌جمهور ايالات متحده اين خوش‌بيني را در اقصي‌نقاط جهان به وجود آورده است كه پس از ورود او به كاخ سفيد، ديپلماسي و همكاري واقعي - و نه خوش‌خيالي و تقاضاي تسليم كامل ايران - سرلوحه سياست خارجي امريكا قرار گيرد. سينا عضدي، استاد موسسه مطالعات خاورميانه دانشگاه جورج واشنگتن و پژوهشگر شوراي آتلانتيك، در مقاله‌اي كه وبسايت اين شورا منتشر كرده، مي‌نويسد: چهار سال «فشار حداكثري» بي‌وقفه در دوره رياست‌جمهوري دونالد ترامپ اقتصاد ايران را به مرز نابودي كشانده است، اما نتوانسته به هدف اصلي خود، يعني بازگرداندن ايران به ميز مذاكره براي رسيدن به يك توافق «بهتر» يا تبديل جمهوري اسلامي ايران به آنچه امريكا «كشوري عادي» مي‌خواند، دست پيدا كند.
در عوض، روابط ايران و امريكا ملتهب‌ترين دوران خود از زمان جنگ نفتكش‌ها در اواخر دهه 1980 ميلادي را سپري كرد. در همين دو سال گذشته، تهران و واشنگتن دو بار تا آستانه رويارويي نظامي پيش رفته‌اند: يك بار پس از حمله ايران به يك پهپاد امريكايي در سال 2019 و بار دوم در واكنش به ترور سردار قاسم سليماني، فرمانده سپاه قدس ايران در اوايل ژانويه سال جاري ميلادي. به تلافي اين ترور كه به دستور ترامپ انجام شده بود، ايران نيروهاي امريكايي مستقر در عراق را هدف قرار داد. در دو سال اخير، ايران توسعه برنامه هسته‌اي خود را از سر گرفته و نفوذ منطقه‌اي خود در يمن، سوريه، لبنان، افغانستان و البته عراق را به رخ كشيده است. ايران به جاي «بله قربان» گفتن به امريكا، در واكنش به فشار حداكثري، سياست «مقاومت حداكثري» را در پيش گرفته است. دولت بايدن مي‌تواند با لغو برخي تحريم‌ها عليه اقتصاد ايران و تسهيل و حمايت علني از صادرات كالاهاي بشردوستانه به ايران، تنش‌ها ميان ايران و امريكا را به شكل قابل‌توجهي كم كند. همچنين انتظار مي‌رود بايدن با بازگشت به رويكرد دولت اوباما، ديپلماسي چندجانبه‌اي را كه منجر به توافق هسته‌اي سال 2015 شد، احيا كند. بايدن معتقد است ايران منطقه را «بي‌ثبات» مي‌كند و نبايد هيچگاه به سلاح هسته‌اي دست يابد. در ماه سپتامبر، او وعده داد به عنوان نخستين گام براي مذاكرات بعدي، در صورت بازگشت كامل ايران به تعهدات خود، امريكا را به برجام بازگرداند. آموس هاچستن، يكي از مقامات سابق دولت اوباما، اخيرا در اظهاراتي پيش‌بيني كرد در نخستين ماه‌هاي رياست‌جمهوري بايدن، يا شاهد بازگشت كامل او به برجام خواهيم بود، يا اينكه تحريم‌ها را در ازاي تعليق برخي اجزاي برنامه هسته‌اي ايران كه در سه سال گذشته توسعه يافته، لغو مي‌كند. او نام اين حالت دوم را «منهاي برجام» گذاشته است.
دولت بايدن به متحدان سنتي خود يعني انگليس، فرانسه و آلمان و البته اتحاديه اروپا نزديك مي‌شود تا ائتلاف زمان اوباما را كه برجام به لطف آن شكل گرفت، بار ديگر تشكيل دهد. در اين بين، كشورهاي اروپايي تلاش مي‌كنند در مدت زمان باقيمانده تا تحليف بايدن، شكاف ايجادشده با ايران را پر كنند. هايكو ماس، وزير امور خارجه آلمان، در پيام تبريك خود به بايدن گفت: ما تنها وقتي مي‌توانيم چالش‌هاي بين‌المللي را حل كنيم كه نيروهاي‌مان باهم يكي شود. او به‌طور خاص از دولت بايدن درخواست كرد از نزديك پيگير مساله ايران باشد. ديگر رهبران اروپايي نيز اعلام كرده‌اند كه ائتلاف ميان اروپا و امريكا بايد همكاري خود را احيا كند. بازگشت به رويكرد چندجانبه براي ايران مي‌تواند مثل شمشير دولبه عمل كند؛ ايران به شكل ماهرانه‌اي از اختلاف ميان واشنگتن و اروپا به نفع خود استفاده مي‌كرد. در عين حال، جمهوري اسلامي تلاش كرده توافق هسته‌اي را زنده نگه دارد.
با اين حال، موانعي وجود دارد كه مسير بايدن براي ازسرگيري ديپلماسي با ايران را دشوار مي‌كند. يكي از اين موانع اين است كه بايدن تا انتخابات رياست‌جمهوري ايران در سال 1400 وقت زيادي ندارد. حسن روحاني رييس‌جمهور ايران هفته گذشته اعلام كرد: اينك فرصتي براي دولت آينده امريكا پيش آمده است كه اشتباهات گذشته را جبران كند و با احترام به قواعد جهاني، به مسير پايبندي به تعهدات بين‌المللي بازگردد. وزير خارجه ايران، محمدجواد ظريف نيز در مصاحبه‌اي اعلام كرد: آنچه براي ايران اهميت دارد، رفتار كاخ سفيد پس از انتخابات است، نه وعده و شعارهاي آنها. ظريف همچنين با رد هر گونه مذاكره مجدد در خصوص برجام گفت: اگر مي‌خواستيم بار ديگر اين كار را انجام دهيم، چهار سال قبل با دولت ترامپ مذاكره مي‌كرديم. تجربه خروج امريكا از برجام با وجود پايبندي جمهوري اسلامي به اين توافق باعث شده نيروهاي ميانه‌رو در نظام سياسي ايران، از جمله روحاني و ظريف كه مدت‌هاست خواستار روابط بهتر با امريكا هستند، تضعيف شوند.همچنين ممكن است دولت جديد امريكا تحت فشار لابي‌هاي عربستان سعودي، امارات و اسراييل قرار گيرد كه همگي از ابتدا با برجام مخالف بوده‌اند. طبيعي است كه كشورهاي خاورميانه نسبت به همكاري دوباره ايران و امريكا نگران باشند. آنها مي‌ترسند اين همكاري نه تنها دشمن‌شان را قوي‌تر كند، بلكه منجر به بهبود روابط گسترده‌تر ميان تهران و واشنگتن شده و اهميت اين كشورها براي امريكا را كم كند. چالش ديگري كه بازگشت سريع امريكا به برجام را تهديد مي‌كند، طيف گسترده‌اي از تحريم‌هاي جديدي است كه دولت ترامپ عليه ايران وضع كرده است. اخيرا ترامپ هجده بانك ايراني را به منظور قطع ارتباط ايران با نظام مالي جهان به فهرست تحريم‌ها اضافه كرد و وعده داد تا آغاز دولت بعدي، مجازات‌هاي ديگري را نيز اعمال كند. هدف اين تحريم‌ها مشخص است: افزايش بي‌ثباتي در اقتصاد ايران و پيچيده‌تر كردن مسير گفت‌وگو ميان ايران و دولت بايدن. عباس عراقچي، معاون وزير خارجه ايران، اخيرا هشدار داد بازگشت امريكا به برجام بايد با لغو همه تحريم‌هاي يكجانبه‌اي همراه شود كه از سال 2017 عليه ايران وضع شده است. با اين حال، بايدن اين فرصت را دارد تا مسير روابط ايران و امريكا را پس از چهار سال پرتلاطم دوباره هموار كند. در مدت زمان كوتاهي كه روحاني و بايدن هر دو رييس‌جمهور هستند، ايران و امريكا بايد بطور كامل به برجام پايبند بمانند، چرا كه احتمال دارد دولت بعدي ايران در ميز مذاكره، سختگيرانه‌تر و بدبينانه‌تر حاضر شود.
سينا عضدي، پژوهشگر موسسه مطالعات خاورميانه دانشگاه جورج واشنگتن و شوراي آتلانتيك، در مقاله‌اي كه وبسايت اين شورا منتشر كرده، مي‌نويسد: چهار سال «فشار حداكثري» بي‌وقفه در دوره رياست‌جمهوري دونالد ترامپ اقتصاد ايران را به مرز نابودي كشانده است، اما نتوانسته به هدف اصلي خود، يعني بازگرداندن ايران به ميز مذاكره براي رسيدن به يك توافق «بهتر» يا تبديل جمهوري اسلامي ايران به آنچه امريكا «كشوري عادي» مي‌خواند، دست پيدا كند.
بايدن اين فرصت را دارد تا مسير روابط ايران و امريكا را پس از چهار سال پرتلاطم دوباره هموار كند. در مدت زمان كوتاهي كه روحاني و بايدن هر دو رييس‌جمهور هستند، ايران و امريكا بايد بطور كامل به برجام پايبند بمانند، چرا كه احتمال دارد دولت بعدي ايران در ميز مذاكره، سختگيرانه‌تر و بدبينانه‌تر حاضر شود.