سلاحي به نام سرنگ
آمار شما از تعداد مصرف‌كنندگان تزريقي مواد و مشاهدات مسوولان مراكز گذري كاهش آسيب تاييد مي‌كند كه تزريق مواد، دوباره به جامعه بازگشته است. شدت اين خطر در مقايسه با دهه 80 چقدر است آن هم در حالي كه امروز و در اين شرايط اقتصادي، ممكن است افراد زودتر به سمت تزريق مواد بروند و حتي در سن كمتري، تزريق مواد را آغاز كنند؟
تحليل اين خطر، چندان ساده نيست. رفتار تزريق مواد در دهه 70 يا دهه 80، با رفتار امروز كاملا متفاوت است و حتي نمي‌توان گفت كه خطر شيوع تزريق در دهه 70 و 80 كمتر بود يا امروز شدت اين خطر كمتر است. بايد واقع بينانه فكر كنيم؛ امروز كيفيت و كميت برنامه‌هاي كاهش آسيب اعتياد ارتقا يافته و خروجي اين برنامه‌ها كه همان كاهش چند ساله تعداد مصرف‌كنندگان تزريقي مواد و تاثير مثبت بر كاهش انتقال بيماري از فاز اعتياد تزريقي بوده هم، نشان مي‌دهد كه خوب كار كرده‌ايم ولي حتي اين حجم كار، كافي نيست.
امروز، عدد ثابت معتادان مواد مخدر، 2 ميليون و 808 هزار نفر و تعداد كل مصرف‌كنندگان غيروابسته در كشور، 4 ميليون نفر است. در سال‌هاي گذشته عددي از تعداد مصرف‌كنندگان تزريقي مواد مطرح بود و اين جمعيت، حدود 200 هزار نفر برآورد مي‌شد. تخمين علمي تعداد مصرف‌كنندگان تزريقي مواد و حتي پيش‌بيني تغيير رفتار و روش مصرف مواد مخدر يا محرك، چطور امكان‌پذير است؟
رفتار مصرف‌كنندگان تزريقي مواد يا زنان و مردان تن‌فروش، با روش‌هاي معمولي قابل برآورد نيست در عين حال كه بيش از 30 مدل براي تخمين تغيير رفتار اين گروه‌هاي پرخطر، وجود دارد. يكي از اين روش‌ها، مكان‌يابي جغرافيايي و پيدا كردن پاتوق‌هاي مصرف مواد و سرشماري از افراد داخل پاتوق‌ها و سوال درباره افرادي غير از مراجعان هميشگي پاتوق‌هاست كه نتايج اين شيوه مطالعه را مي‌توان تحليل كرد و به كل شهر و كل كشور تعميم داد. روش ديگر، شناسايي شبكه اجتماعي افراد است كه چند دوره مطالعه در مركز تحقيقات مراقبت اچ‌آي‌وي و عفونت‌هاي آميزشي كه به عنوان مركز همكار سازمان جهاني بهداشت در منطقه خاورميانه و شمال آفريقا فعاليت مي‌كند هم، با همين روش انجام شده است. در اين روش، ابتدا شبكه اجتماعي افراد را مشخص مي‌كنيم به اين معنا كه يك نفر به طور متوسط چند نفر را مي‌شناسد و سپس، از افراد عادي در جامعه در شهرهاي مختلف، مي‌پرسيم كه چند نفر را مثلا با رفتار تزريق مواد مي‌شناسند. با استفاده از تعداد افراد موجود در شبكه اجتماعي افراد و تعداد افراد با رفتار مشخص در اين شبكه اجتماعي مي‌توانيم تعداد افراد با آن رفتار را برآوردكنيم. البته، چون جمعيت گروه‌هاي با رفتارهاي پرخطر، متغير و ناپايدار است، بايد هر دو يا سه سال يك بار، مطالعات براي برآورد اندازه جمعيت و شناسايي رفتارهاي اين گروه‌ها و وضعيت ابتلاي آنها به اچ‌آي‌وي و ساير عفونت‌ها مانند هپاتيت C در اين گرو‌هاي جمعيتي انجام شود.
آخرين مطالعات شما از تخمين جمعيت مصرف‌كنندگان تزريقي مواد، چه سالي انجام شد و چه نتايجي داشت؟
سال گذشته و پيش از شيوع كوويد - 19، نتايج آخرين مطالعه را به وزارت بهداشت تحويل داديم.
آيا تعداد اين جمعيت كاهش يا افزايش داشت؟
در فاصله سال 1393 تا سال گذشته، روند تزريق و تعداد مصرف‌كنندگان تزريقي مواد، كاهش داشت.
ولي ممكن است به دليل افزايش مشكلات اقتصادي در جمعيت مصرف‌كنندگان مواد مخدر يا محرك، نتايج تحقيقات آتي شما، افزايش تزريق و تعداد تزريق‌كنندگان مواد را تاييد كند؟
به همين دليل مي‌گويم كه اين مطالعات بايد هر دو تا سه سال يك بار انجام شود چون تعداد و رفتار اين جمعيت، كاملا ناپايدار و متغير است و بنابراين، حتي نتايج مطالعات يك سال قبل را نمي‌توانيم به عنوان نتايج قطعي مورد استناد قرار بدهيم. بحث آسيب‌هاي اجتماعي و به طور خاص، بحث تزريق مواد و بحث تن‌فروشي، بسيار پيچيده است. صرف كم شدن تعداد افراد اين گروه‌ها، نمي‌تواند ما را به وضعيت متفاوتي در آينده خوشبين كند چرا كه ممكن است تعداد يك اقليت، كم شده باشد ولي رفتار پرخطر در همين جمعيت كاهش يافته، شدت گرفته و افزايش يافته باشد. مصداق بارز هم اينكه ممكن است تعدادي از زنان تن‌فروش يا حتي مشتريان آنها، به دليل ترس از ابتلا به كوويد - 19، در اين ماه‌ها روابط خود را كاهش داده باشند اما ممكن است تعداد زنان فعال، به دليل مشكلات اقتصادي و نياز به درآمد بيشتر، پركارتر هم شده باشند و حتي روابط به مراتب پرخطرتري را هم مرتكب شوند چون انواع متفاوت روابط جنسي در اين اقليت، قيمت‌هاي متفاوت دارد و شواهدي هم به ما نشان داده كه با وجود كاهش اين رفتار پرخطر در برخي زنان يا حتي مشتريان آنها به دليل ترس از ابتلا به كوويد - 19، تعدادي از زنان تن‌فروش در اين مدت، به دليل مشكلات اقتصادي، رفتارهاي پرخطر خود را افزايش داده‌اند. آنچه امروز مي‌توان در يك جمله كلي گفت، اين است كه به استناد شواهد موجود، آسيب‌هاي اجتماعي طي سال‌هاي آينده وضعيت نگران‌كننده‌تري خواهد داشت ولي اينكه اين آسيب‌ها، ما را به كدام سمت مي‌برد، قابل پيش‌بيني نيست چون پيش‌بيني پديده‌هاي مرتبط با رفتار انسان‌ها، به اين سادگي نيست.