كرونا زمين را نجات نمي‌دهد

گروه اجتماعي

گروه اجتماعي| هواپيماها به زمين نشستند، اتومبيل‌ها در خانه‌ها پارك شدند و دود غليظ كارخانه‌ها كمتر شد، شيوع ويروس كرونا در جهان در نخستين روزهاي اعمال محدوديت‌هاي تردد با يك دستاورد جديد مواجه شد: كاهش قابل ملاحظه انتشار گازهاي گلخانه‌اي. در آستانه سال نو چيني و حوالي ماه فوريه سال گذشته، چين با انتشار تصاوير ماهواره‌اي از شهرهاي صنعتي خود بسياري از فعالان و كارشناسان محيط‌زيستي را شگفت‌زده كرد، تنها اندك زماني پس از آغاز قرنطينه گسترده در اين كشور، انتشار گازهاي كربنيك در چين حداقل 25 درصد كاهش يافت، رقمي كه معادل 6 درصد كاهش در انتشار گازهاي گلخانه‌اي در سطح جهان بود. متعاقب كاهش تردد‌هاي بين شهري و كشورها، كارشناسان و دغدغه‌مندان گرمايش جهاني خوشبين بودند كه يكي از آثار مثبت شيوع ويروس كرونا در جهان مي‌تواند كاهش انتشار گازهاي گلخانه‌اي باشد، يا به عبارتي ديگر، شيوع كرونا فرصتي كوتاه را براي تنفس زمين فراهم كرده است. اما آيا شيوع گسترده ويروس كرونا در جهان مي‌توانست فرصتي واقعي با تاثيرات قابل توجهي براي تنفس زمين به وجود بياورد؟ آيا شيوع اين ويروس مي‌توانست كيفيت هواي كلانشهرهاي بزرگ جهان را بهبود بدهد؟ به‌‌رغم تمام تغيير موقتي كه در اين مدت در ارتباط با آلودگي هوا، گرمايش جهاني و انتشار گازهاي گلخانه‌اي متاثر از همه‌گيري جهاني رخ داده است، كارشناسان جهان تاثير شيوع كرونا بر تغيير اقليمي را بسيار ناچيز مي‌دانند و مي‌گويند كه اگر قرار است همچنان سياره زمين محيطي براي زندگي نسل‌هاي بشر باشد، اگر قرار است با كنترل دماي زمين از وقوع فاجعه‌هاي زيست‌محيطي در آينده جلوگيري شود، نبايد به مدت محدود همه‌گيري كرونا اميدوار ماند، چاره همان راهكارهاي پايداري است كه سال‌هاست از سوي محققان محيط‌زيست به دولتمردان بارها گفته مي‌شود: حذف سوخت‌هاي فسيلي و جايگزين ‌كردن انرژي‌هاي تجديدپذير.

آلودگي و مرگ

درك آثار گرمايش جهاني و عواقب آن در آينده بر زندگي انسان‌ها شايد امر محسوسي نباشد، اما بوي بد شهر، آسمان تيره و غبارآلود براي تمام شهروندان يك شهر قابل رويت و درك است. به‌‌رغم اعمال محدوديت‌هاي شديد طي دو هفته گذشته در تهران و كاهش ترددهاي بين شهري، همچنان شهر تهران با بوي بد مواجه بود، اين بوي بد، به بيان ساده ناشي از سوخت مازوت در نيروگاه‌هاي توليد برق است و تا زماني كه سوخت فسيلي با سوخت پاك جايگزين نشود، توليد برق تهران به بهاي بوي بد شهر، افزايش آلودگي هوا و ذرات معلق در هوا خواهد بود، ذراتي كه مستقيما در افزايش نرخ مرگ و مير ناشي از شيوع ويروس كرونا موثر هستند. «مركز اقليم، سلامت و محيط‌زيست جهاني» دانشگاه هاروارد در گزارشي با عنوان «ويروس كرونا و آلودگي هوا» به صورت متمركز نتايج تحقيقات اين مركز را در ارتباط با آثار متقابل شيوع ويروس كرونا و آلودگي هوا بر سلامت مردم منتشر مي‌كند و از اين طريق، پيامدهاي وابستگي به سوخت‌هاي فسيلي را بر سلامت مردم متذكر مي‌شود. طبق آخرين اطلاعات منتشر شده در اين گزارش، افرادي كه در مكان‌هايي با كيفيت سلامت پايين هوا زندگي مي‌كنند، فارغ از ساير متغيرهاي اثرگذار از جمله وضعيت شرايط بهداشتي موجود، وضعيت اقتصادي و دسترسي به مراقبت‌هاي بهداشتي با احتمال بيشتري از مرگ و مير مواجه هستند. پژوهش اين مركز نشان مي‌دهد كه اين خطر بيش از همه متوجه كارتن‌خواب‌هايي است كه تمام ساعات روز را در مراكز شهر با نرخ آلودگي هواي بالا مي‌گذرانند، دسترسي به فضاي خانه و سيستم تصفيه هوا ندارند و احتمالا دخانيات مصرف مي‌كنند، در اين نمونه‌ها، آلودگي ‌هوا نرخ مرگ و مير بر اثر ابتلا به ويروس كرونا را افزايش مي‌دهد. يكي از پژوهش‌هايي كه اين يافته را تاييد مي‌كند، مقاله‌اي با عنوان «مواجهه با آلودگي هوا و مرگ و مير ناشي از ويروس كرونا در ايالات متحده امريكا» است كه نشان مي‌دهد تنها اندكي افزايش تماس در طولاني مدت با ذرات معلق (كوچك‌تر از 2.5 ميكرومتر) هوا، معادل بالا رفتن نرخ مرگ و مير ناشي از ابتلا به ويروس كروناست. علاوه بر اين، پژوهش ديگري در سال 2015 در اين مركز منتشر شده است كه ثابت مي‌كند چند ويروس، از جمله ويروس‌هاي آدنو و آنفلوآنزا به ذرات معلق آلودگي هوا مي‌چسبند و در فضا منتشر يا جابه‌جا مي‌شوند. اين مقاله نشان داده است كه ذرات معلق هوا ناشي از آلودگي هوا احتمالا در شيوع آنفلوآنزاي مرغي در سال 2015 در امريكا تاثير داشته‌اند. عباس شاهسوني، رييس گروه سلامت هوا و تغيير اقليم وزارت بهداشت نيز پيش از اين با توجه به نتايج پژوهشي كه در بازه زماني اسفند تا شهريور ماه صورت گرفته، عنوان كرده است كه ذرات معلق هوا تا 6 درصد، ازن تا 7 درصد و دي‌اكسيد نيتروژن تا 15 درصد باعث افزايش مرگ‌و‌مير ناشي از ابتلا به كرونا مي‌شوند. بسياري از فعالان محيط‌زيست اميدوارند با استفاده از فرصت همه‌گيري كرونا و جلب‌توجه عمومي نسبت به تاثير آلودگي هوا بر افزايش نرخ مرگ و مير، بار ديگر ضرورت استفاده از انرژي‌هاي سبز را به خواست عمومي مردم بدل كنند؛ انرژي‌هايي كه علاوه بر كاهش قابل توجه آلودگي هوا، در كاهش گرمايش جهاني و تغيير اقليم موثر هستند.

شيوع كرونا، فرصتي براي اجراي

معاهده پاريس

افزايش استفاده از دوچرخه در سطح شهرها، كاهش پروازهاي بين‌المللي و كاهش سطح توليد كارخانه‌ها متعاقب شيوع كرونا در جهان يكي از آرزوهاي ديرينه محققان و فعالان حوزه محيط‌زيست را برآورده كرد: كاهش انتشار گازهاي گلخانه‌اي. «نيك واتس»، مدير ارشد پايداري اقليم در سرويس سلامت همگاني انگلستان (NHS) و يكي از نويسندگان سالنامه «شمارش معكوس سلامتي و تغيير اقليمي»، منتشر شده توسط ژورنال «لانست»، در آخرين گفت‌وگوي خود به «گاردين» گفته است كه شيوع ويروس كرونا فرصتي را براي كشورهاي مختلف فراهم كرده است كه بتوانند از نظر زيست‌محيطي مسووليت‌پذيرتر باشد. توافق پاريس كه ذيل چارچوب پيمان‌نامه سازمان ملل در تغيير اقليم (UNFCCC) در سال 2015 با تعهد 195 كشور و با هدف پايين ‌نگه داشتن دماي كره زمين تا زير 1.5 درجه سانتيگراد نسبت به سطح آن قبل از صنعتي‌ شدن تصويب شده، كشورهاي متعهد را موظف كرده است تا از سال 2020 تا 2030 انتشار گازهاي گلخانه‌اي خود را سالانه 7.6 درصد كاهش دهند؛ امري كه به‌زعم دانشمندان ضروري و ناگزير است، زيرا در غير اين صورت عواقب بعدي تغيير اقليمي و افزايش دماي زمين براي انسان‌ها «فاجعه‌بار» خواهد بود. طبق گزارش سال 2020 سالنامه «لانست» در ارتباط با سلامت و تغيير اقليمي، بحران‌هاي آب و هوايي در شيوع بيماري‌هاي عفوني پيش از اين موثر بوده‌اند، اين گزارش با مطالعه شيوع بيماري‌هاي عفوني مثل كوويد 19 و تغيير آب و هوايي مي‌نويسد كه تجربه فاجعه‌بار شيوع ويروس كرونا در كشورهاي جهان منجر به ملاحظه بيشتر دولت‌ها در آينده به منظور كاهش تكرار چنين همه‌گيري‌ها خواهد شد. به همين دليل، اولويت‌بندي در مورد بحران آب‌و‌هوا براي رسيدن به اين هدف اهميتي بيش از پيش خواهد داشت. به‌‌رغم اين تصوير كلي و اميدواري براي استفاده از فرصت شيوع كرونا براي تحقق هرچه بهتر توافق پاريس، گاردين از نتايج يك نظرسنجي اطلاع مي‌دهد كه مي‌گويد: «به‌‌رغم انتظار، پس از پايان همه‌گيري كرونا با انفجار تردد مواجه خواهيم شد، حتي اگر قريب به اتفاق مردم مسووليت انساني خود را در قبال بحران تغيير اقليمي بپذيرند، باز هم از خانه خارج خواهند شد و بيشتر در سطح شهر تردد خواهند كرد.» نظرسنجي گاردين اين هشدار را مي‌دهد كه بدون دخالت دولت‌ها، عطش مردم براي سفر بيشتر مي‌تواند فرصت شكل‌ گرفته براي تحقق و نتيجه ‌دادن توافق پاريس را تضعيف كند. گاردين در اين نظرسنجي كه با مشاركت حدد 26 هزار نفر از 25 كشور جهان در ماه‌هاي ژوئن و آگوست سال 2020 صورت گرفته است، نشان مي‌دهد كه كشورهاي صاحب نفت، كمترين مسووليت‌پذيري را نسبت به افزايش آلودگي هوا و تغيير اقليمي مي‌پذيرند.

شيوع كرونا گرچه توانسته است براي مدتي به كاهش سفرهاي هوايي كه خود يكي از مهم‌ترين عوامل افزايش آلودگي هواست، كمك كند اما نتايج نظرسنجي گاردين نشان مي‌دهد كه جز چند كشور محدود مثل انگليس، آلمان، ايتاليا و هند شركت‌كنندگان از ساير كشورهاي جهان اظهار كرده‌اند كه پس از پايان همه‌گيري كرونا سفرهاي هوايي خود را افزايش خواهند داد. اين وضعيت در تمايل بيشتر مردم براي استفاده از خودروهاي شخصي و در نتيجه مصرف سوخت بيشتر نيز صادق خواهد بود. قريب به اتفاق شركت‌كنندگان در اين نظرسنجي اعلام كرده‌اند كه پس از پايان همه‌گيري، با استفاده از اتومبيل‌هاي شخصي به سفر خواهند رفت، همين امر است كه منجر به انتشار يك هشدار مي‌شود: «اگر دولت‌ها براي پس از كرونا، برنامه ‌يا براي تنظيم سفرهاي هوايي و سفرهاي زميني نداشته باشند، آلودگي هوا بيش از پيش شهرهاي جهان را در برخواهد گرفت.»

تاثيري ناچيز

17 درصد كاهش روزانه انتشار دي‌اكسيد كربن در جهان پس از همه‌گيري كرونا يكي ديگر از عجايبي بود كه متعاقب شيوع كوويد 19 محقق شد. يكي از تحقيقات منتشر شده در ماه مه سال 2020 نشان مي‌داد كه انتشار روزانه دي اكسيد كربن در جهان پس از همه‌گيري كرونا تا اوايل آوريل 17 درصد كاهش يافته است و همين امر مي‌تواند منجر به كاهش انتشار سالانه 7 درصد دي‌اكسيد كربن شود؛ كاهشي معادل بزرگ‌ترين كاهش در انتشار گازهاي گلخانه‌اي پس از جنگ جهاني دوم. اين پژوهش برخلاف آمار شگفت‌انگيز خود كه عمدتا ناشي از كاهش استفاده از وسايل حمل‌و‌نقل هوايي و شخصي و كاهش فعاليت مراكز صنعتي بود، پس از مدتي با يك سوال بزرگ مواجه شد، آيا اين نتايج پايدار خواهند بود؟ دو ماه پيش، گاردين در گزارشي با استناد به يك پژوهش مي‌نويسد كه اگرچه حجم انتشار گازهاي گلخانه‌اي به صورت موقت در برخي كشورهاي جهان كاهش يافته، اما سهم اين كاهش در بحران تغيير اقليمي جهان بسيار ناچيز است، به عبارتي ديگر، اين كاهش انتشار گازهاي گلخانه‌اي تا سال 2030 صرفا منجر به كاهش يك‌صدم درجه سانتيگراد از گرمايش جهاني خواهد شد. اين پژوهش كه بر مبناي داده‌هاي به دست آمده از گوگل و اپل بر مبناي جابه‌جايي كاربران در دانشگاه ليد و طبق الگوي سفر از 123 كشور جهان صورت گرفته است، نشان مي‌دهد كه اين كشورها در شكل‌گيري 99 درصد از انتشار گازهاي گلخانه‌اي سهيم هستند. محققان با بررسي آمار به دست آمده از نتايج اين پژوهش مشخص كرده‌اند كه انتشار دي‌اكسيد كربن در آوريل سال 2020 نسبت به سال پيش 25 درصد و اكسيدهاي نيتروژن 30 درصد كاهش يافته است. اين تغييرها نشان مي‌دهد كه تغيير رفتار مردم در بازه كوتاه‌مدت مي‌تواند تفاوت قابل‌ ملاحظه‌‌اي را در انتشار گازهاي گلخانه‌اي به وجود بياورد، اما اين تغييرات پايدار نيستند. براي رسيدن به چنين نتايجي در يك شكل پايدار، چاره‌اي جز اتخاذ همان رويكردهاي قديمي نيست: توسعه حمل و نقل سبز در شهرهاي جهان، احداث ساختمان‌هاي سبز، جايگزين كردن سوخت‌هاي فسيلي با انرژي‌هاي تجديدپذير.

در اين پژوهش آمده است: تاثير همه‌گيري كرونا و اعمال محدوديت رفت‌و‌آمد در شهرهاي جهان در قياس با تاثير اقتصادي كه بر پايه منابع انرژي تجديدپذير بنا شده باشد ناچيز است، اگر چنين تغييري در جهان رخ دهد، مي‌توان تا سال 2050 شاهد كاسته‌ شدن 3 دهم درجه سانتيگراد از دماي زمين بود. به‌رغم خوش‌بيني‌هايي كه پيش از اين در ارتباط با تاثير همه‌گيري كرونا بر تغيير اقليمي و گرمايش جهاني پيش‌بيني شده بود، حالا پژوهش‌هاي متعددي تاكيد مي‌كنند كه نبايد به اين آثار موقت چندان دل بست، جهان پس از شيوع همه‌گيري كرونا با همان گازهاي گلخانه‌اي خود تنها خواهد ماند و تا زماني كه دولت‌ها خود را موظف به ايجاد يك تغيير واقعي در منابع سوخت خود نكنند، همه‌گيري‌هاي بعدي نيز روند پرشتاب گرم‌ شدن زمين را دگرگون نخواهند كرد. 

شيوع كرونا گرچه توانسته است براي مدتي به كاهش سفرهاي هوايي كه خود يكي از مهم‌ترين عوامل افزايش آلودگي هواست، كمك كند، اما نتايج نظرسنجي گاردين نشان مي‌دهد كه جز چند كشور محدود مثل انگليس، آلمان، ايتاليا و هند شركت‌كنندگان از ساير كشورهاي جهان اظهار كرده‌اند كه پس از پايان همه‌گيري كرونا سفرهاي هوايي خود را افزايش خواهند داد. اين وضعيت در تمايل بيشتر مردم براي استفاده از خودروهاي شخصي و در نتيجه مصرف سوخت بيشتر نيز صادق خواهد بود.