وزير خارجه عربستان سعودي: جاي ما هم با ايران مذاكره كنيد
ديپلماسي نيابتي
شهاب شهسواري
88 سال بعد از تاسيس پادشاهي سعودي، اين كشور همچنان سياست خارجي مستقلي ندارد و براي حل و فصل مسائل خارجي‌اش دست به دامن قدرت‌هاي خارجي مي‌شود. وزير خارجه عربستان سعودي در آستانه آغاز به كار دولت جديد در امريكا، از واشنگتن خواسته است تا به جاي رياض با ايران هم مذاكره كند. اين اولين بار نيست كه عربستان سعودي به كشورهاي خارجي براي پيشبرد اهدافش در سياست خارجي تكيه مي‌كند. مقام‌هاي سعودي در تازه‌ترين اظهارنظرهاي‌شان معتقدند كه دولت ايالات متحده امريكا در مذاكرات احتمالي با جمهوري اسلامي ايران براي بازگشت به برجام، بايد منافع آنها را در اولويت قرار دهد.
فيصل بن فرحان، وزير خارجه عربستان سعودي در حاشيه اجلاسي امنيتي در بحرين به خبرگزاري فرانسه گفت: «نخستين خواسته ما اين است كه اگر قرار است مذاكره‌اي با ايران انجام شود، حتما با ما و ديگر دوستان منطقه‌اي‌مان مشورت شود.» اين مقام سعودي گفته است: «تنها راه رسيدن به يك توافق پايدار از طريق مشورت با ما تامين مي‌شود.» به نظر مي‌رسد منظور وزير خارجه عربستان سعودي اشاره به مذاكرات پيشين قدرت‌هاي بين‌المللي با ايران و توافق برجام است كه با تلاش‌هاي گسترده عربستان سعودي و رايزني‌هاي اين كشور با امريكا به خروج از اين توافق منجر شد. او با اعتراف به تلاش كشورش براي بر هم زدن توافق برجام در ادامه توضيح مي‌دهد: «فكر كنم براي همه روشن شد، نتيجه‌اي كه پس از امضاي برجام گرفته شد اين بود كه عدم مشاركت كشورهاي منطقه‌اي باعث ايجاد بدبيني و ناديده گرفتن مسائلي مي‌شود كه نگراني‌هاي واقعي اين كشورها هستند و اثر واقعي بر امنيت منطقه دارند. ما اطمينان داريم كه چه دولت جديد امريكا به رياست بايدن و چه ديگر شركا، به ويژه اروپا كاملا با اين مساله موافقند كه طرف‌هاي منطقه‌اي هم بايد در يك راه‌حل مداخله داده شوند.»
اين اظهارات وزير خارجه عربستان سعودي با تاييد وزير خارجه بحرين مواجه شده است. وزير خارجه بحرين - كه كشورش ميزبان كنفرانس امنيتي با حضور متحدان عربستان سعودي است - روز شنبه گفت نتيجه ثابت كرده كه برجام نياز به بازنگري دارد و توصيه مي‌كنيم كه در اين زمينه با كشورهاي منطقه مشورت شود.
نگراني سعودي از سياست
دولت جديد امريكا
يك هفته پيش، روزنامه امريكايي وال استريت ژورنال به نقل از منابع آگاه امريكايي خبر داده بود كه محمد بن سلمان، وليعهد عربستان سعودي به شدت نسبت به سياست‌هاي دولت جديد امريكا نگران است. به نوشته اين روزنامه، بن سلمان برخلاف متحدانش در بحرين و امارات به طرف‌هاي اسراييلي و امريكايي گفته است كه فعلا قصد ندارد تا پيش از استقرار دولت جديد امريكا، توافقي براي عادي‌سازي با رژيم اشغالگر سرزمين فلسطين امضا كند. به نوشته ميدل ايست‌اي، بن‌سلمان به شدت از شكست دونالد ترامپ در انتخابات امريكا آشفته شده است، چرا كه سياست خارجي عربستان سعودي در طول چهار سال گذشته به شدت به عملكرد دونالد ترامپ وابسته شده بود. وعده جو بايدن براي بازگشت به برجام، باعث شده تا دولت عربستان سعودي تلاش‌هاي خود را براي وادار كردن دولت امريكا به گرفتن رضايت از دولت‌هاي عربي دوباره افزايش پيدا كند.
بي‌ميلي رياض و متحدانش به مذاكره مستقيم
اظهارات اخير وزير خارجه عربستان سعودي در شرايطي بيان مي‌شود كه اين كشور در طول سال‌هاي گذشته بارها پيشنهادهاي ايران براي گفت‌وگوهاي منطقه‌اي را رد كرده است. سال گذشته حسن روحاني، رييس‌جمهور اسلامي ايران در مجمع عمومي سازمان ملل متحد، طرح ايران با عنوان «ابتكار پويش صلح هرمز» را مطرح كرد. ايران جزييات طرح مذكور را در نامه‌هايي جداگانه براي همه كشورهاي داراي ساحل با خليج فارس و درياي عمان براي كشورهاي منطقه ارسال كرد. نتيجه اما تكرار اقدام‌هاي هميشگي عربستان سعودي بود. محمدجواد ظريف، چندي بعد در يك سخنراني خبر داد كه نه تنها پاسخ عربستان به طرح ايران براي گفت‌وگوي منطقه‌اي، ايجاد ساختار امنيتي منطقه‌اي و امضاي توافق عدم تعرض دو‌جانبه منفي بود، بلكه اين پاسخ با متني زننده به جاي اينكه مستقيما براي ايران ارسال شود، خطاب به يكي ديگر از رهبران منطقه و با توهين و تهديد عليه جمهوري اسلامي ايران نگاشته شده بود.
طرح پويش صلح هرمز، آخرين حلقه از سلسله‌پيشنهادهاي ايران براي گفت‌وگو در منطقه بود. محمدجواد ظريف، وزير خارجه جمهوري اسلامي ايران، چندين بار موضوع گفت‌وگوهاي منطقه‌اي را در قالب‌هاي مختلف بيان كرده بود، اما تمام اين تلاش‌ها با مخالفت سعودي‌ها مواجه شده بود كه ترجيح مي‌دادند به جاي گفت‌وگو با ايران و حل مسائل منطقه‌اي در چارچوب همكاري‌هاي منطقه‌اي به دولت‌هاي خارجي براي مطالبات خود تكيه كنند. سعودي‌ها نه تنها خودشان تمايلي به گفت‌وگو با ايران نشان نمي‌دادند، بلكه ديگر كشورها را هم از رابطه با جمهوري اسلامي ايران منع مي‌كردند. از جمله اين اقدام‌ها خواسته‌هاي 13گانه عربستان سعودي و متحدانش از قطر بود كه در يك بند از قطر مي‌خواست روابطش را با تهران قطع كند.
مخالفت با ايجاد خاورميانه عاري
از سلاح هسته‌اي
سعودي‌ها هر چند همواره در اظهارنظرهاي علني، نگراني خود از برنامه هسته‌اي ايران را احتمال دستيابي ايران به سلاح هسته‌اي عنوان مي‌كنند اما در عمل تنها كشور عربي هستند كه با ايجاد منطقه عاري از سلاح هسته‌اي در خاورميانه و شمال آفريقا مخالفت كرده‌اند. ايران و مصر، اولين بار سال 1352 در بيانيه‌اي مشترك، پيشنهاد ايجاد يك منطقه عاري از سلاح هسته‌اي را مطرح كردند. اين پيشنهاد سال 1991 در قطعنامه شوراي امنيت سازمان ملل متحد در محكوميت تجاوز نظامي عراق به كويت، شكل قانوني گرفت. سال 1384، رييس‌جمهور وقت ايران، محمود احمدي‌نژاد در ديدار با امير فقيد كويت، پيشنهاد ايران براي ايجاد خاورميانه عاري از سلاح هسته‌اي را تكرار كرد. درست يك دهه بعد، سال 1394 اين بار وزير خارجه جمهوري اسلامي ايران، محمدجواد ظريف كمتر از يك ماه بعد از امضاي برجام، با انتشار يادداشتي در روزنامه گاردين، پيشنهاد ايران را بار ديگر مورد تاكيد قرار داد.
عربستان هر چند برخلاف اسراييل، مخالفت علني با اين پيشنهاد را مطرح نمي‌كند، اما تاكنون تمام تلاش‌ها براي مذاكره در اين مورد را ازجمله مذاكرات برنامه‌ريزي‌شده سال 2012 در فنلاند را با ممانعت مواجه كرده است. رياض اخيرا روياهاي خود براي دستيابي به سلاح هسته‌اي را علنا مورد تاكيد قرار مي‌دهد. آبان ماه امسال عادل الجبير، وزير كابينه در امور خارجي عربستان سعودي با تكرار ادعاهاي واهي عليه ايران گفت كه كشورش گزينه مسلح شدن به سلاح هسته‌اي را كنار نگذاشته است. يك سال و نيم پيش هم محمد بن‌سلمان، وليعهد عربستان سعودي در گفت‌وگو با يك شبكه تلويزيوني امريكايي از تمايل كشورش در دستيابي به سلاح هسته‌اي «در صورت دستيابي ايران به چنين سلاح‌هايي» سخن گفته بود. تابستان امسال رسانه‌ها از كشف تاسيسات پنهاني هسته‌اي در عربستان خبر داده بودند. عكس‌هاي ماهواره‌اي منتشرشده در رسانه‌هاي امريكايي نشان مي‌داد كه رياض در صدد تاسيس يك كارخانه كيك زرد به عنوان اولين گام براي غني‌سازي اورانيوم در خاك خود است.
تحريك صدام براي حمله به ايران
بيان چنين مطالباتي از سوي رياض براي ديپلماسي يا حتي جنگ نيابتي با ايران بي‌سابقه نيست. در دهه 1980، درست يك سال و نيم بعد از پيروزي جنگ تحميلي عراق عليه ايران، پادشاه وقت سعودي، فهد بن عبدالعزيز سرمايه‌گذاري كلاني براي حمايت از صدام حسين با هدف از بين بردن ايران انجام داده بود. نگراني عربستان سعودي از افزايش قدرت ايران، مسوولان وقت دربار سعودي را بر آن داشت تا دست به دامن صدام حسين شوند تا به ايران حمله كند. براساس گزارش خبرگزاري امريكايي آسوشيتدپرس، شش سال بعد از آغاز جنگ تحميلي عراق عليه ايران، عربستان و كويت مجموعا 32 ميليارد دلار پول در اختيار صدام حسين قرار داده بودند. علاوه بر اين، كويت و عربستان روزانه 320 هزار بشكه نفت خام مازاد توليد مي‌كردند و به جاي عراق به مشتريانش مي‌فروختند و عربستان سعودي يك خط لوله اختصاصي براي انتقال 350 هزار بشكه نفت خام از خاك عراق به بندرگاه صادراتي عربستان در درياي سرخ ايجاد كرده بود.
هر چند رياض ادعا مي‌كرد كه در جنگ تحميلي عراق عليه ايران بي‌طرف است، اما حمايت‌هاي اين پادشاهي از صدام حسين در جنگ عليه ايران بر هيچ كس پنهان نبود. با اين حال رياض ادعا مي‌كرد كه كمك‌هايش به عراق «غيرنظامي» است. اما اين ادعا، به تدريج رنگ باخت. در سفر صدام حسين به عربستان سعودي در سال 1986، تيم همراه او شامل نظاميان ارشد و فرماندهان جنگ تحميلي ازجمله عزب ابراهيم الدوري، معاونش و حميد شعبان، فرمانده نيروي هوايي عراق بود. به نوشته آسوشيتدپرس به نقل از خبرگزاري رسمي عربستان سعودي، در اين سفر موضوع جنگ با ايران، موضوع اصلي گفت‌وگوها بود.
دست به دامن بوش براي مقابله با صدام
سرمايه‌گذاري گسترده عربستان سعودي روي صدام، نتيجه عكس داد. 30 سال پيش، درست دو سال بعد از پذيرش قطعنامه 598 توسط ايران و عراق و آتش‌بس ميان دو كشور، صدام حسين تصميم گرفت به كويت حمله كند. صدام تا پيش از آن بارها بر ادعاي ارضي خود در مورد كويت تاكيد كرده بود، اما رياض به عنوان ميانجي تصور مي‌كرد كه صدام با توجه به كمك‌هاي گسترده‌اي كه از كويت و عربستان در طول هشت سال جنگ عليه ايران دريافت كرده است، اقدامي عليه يك كشور عربي انجام نمي‌دهد. زماني كه عراق عمليات نظامي براي اشغال كويت را آغاز كرد، فهد بن عبدالعزيز، پادشاه وقت سعودي در حال رايزني‌هاي سياسي با نمايندگان عراق و كويت براي حل مسالمت‌آميز اختلافات ارضي بود. سعودي‌ها بار ديگر مجبور شدند براي حل نگراني‌هايش در منطقه دست به دامن يك قدرت خارجي ديگر شوند. اين‌بار جورج هربرت واكر بوش، رييس‌جمهور وقت امريكا، به داد سعودي‌ها رسيد. بعد از چند با تماس تلفني پادشاه سعودي با رييس‌جمهور امريكا، واشنگتن رسما نظاميان خود را براي دفاع از كويت به منطقه فرستاد. رياض درست شبيه به عملكردهاي اخيرش در حمله به يمن، دست به كار ايجاد يك ائتلاف ضد صدام شد. ائتلاف نظامي از نيروهاي عربستان سعودي، بريتانيا، مصر، سوريه، فرانسه، كويت، بحرين، عمان، قطر، بنگلادش، چكسلواكي، سنگال، مراكش، نيجر و پاكستان تشكيل شد. هر چند عمليات را امريكايي‌ها انجام دادند و مثل هميشه ائتلاف‌سازي‌هاي رياض فقط محض نمايش‌ها تلويزيوني بود.
سر مار را بزنيد
سال 2008، 16 سال بعد از پايان جنگ موسوم به «جنگ اول خليج فارس» به نظر مي‌رسيد كه اوضاع در منطقه تغيير كرده است. جمهوري اسلامي ايران با تلاش‌هاي مستمر دولت اكبر هاشمي رفسنجاني، روابط ديپلماتيك باثباتي با عربستان سعودي ايجاد كرده بود. مشهور بود عبدالله بن عبدالعزيز - كه سال‌ها زير سايه برادر بيمارش فهد، اداره كشور را بر عهده گرفته بود - حالا به تخت سلطنت رسيده بود. گفته مي‌شد كه عبدالله برخلاف اسلافش رابطه خوبي با تهران دارد. سال‌ها وقت لازم بود تا روشن شود اين تصور كه رياض از رايزني‌هاي پشت پرده براي حمله به ايران دست برمي‌دارد، منطقي نبود.
سال 2010 بر اساس اسناد منتشرشده از مكاتبات نمايندگي‌هاي ديپلماتيك امريكا توسط ويكي ليكس، بخشي از تلاش‌هاي عربستان سعودي و متحدانش در منطقه از جمله امارات متحده عربي و بحرين براي وادار كردن امريكا به اقدام نظامي عليه ايران برملا شد. يك سند مربوط به آوريل 2008 جزيياتي از ديدار ژنرال ديويد پترائوس، فرمانده وقت سنتكام و رايان كروكر، سفير وقت امريكا در عراق را با عبدالله بن عبدالعزيز، پادشاه وقت عربستان توضيح مي‌دهد. اين سند بر اساس گفته‌هاي عادل الجبير، سفير وقت عربستان در امريكا و وزير دولت در امور خارجي كنوني عربستان سعودي تنظيم شده است. جبير از اين ديدار نقل مي‌كند: «پادشاه بارها از ايالات متحده خواست تا براي پايان دادن به برنامه هسته‌اي ايران به اين كشور حمله نظامي كند. پادشاه به آنها گفت كه بايد سر مار را بزنيد.» به گفته جبير، سعود الفيصل، وزير خارجه وقت عربستان سعودي اما با شيوه نظامي موافق نبود و معتقد بود كه به جاي آن بايد «تحريم‌هاي شديدتري» عليه ايران به علاوه «منع سفر» و محدوديت عمليات بانكي اعمال شود.
پاي ما را وسط نكشيد
رياض در اين عمليات تحريك براي اقدام عليه ايران تنها نبود و متحدان منطقه‌اي‌اش هم همين درخواست‌ها را داشتند. هر چند همزمان از امريكا درخواست مي‌كردند كه كار را مستقلا انجام دهد و پاي آنها را وسط نكشد! در يك سند ديگر از اسناد مكاتبات ديپلماتيك امريكا از اظهارات حمد بن عيسي آل‌خليفه، پادشاه بحرين ياد مي‌شود كه در ديدار با ژنرال پترائوس گفته است: «بايد با استفاده از زور جلوي برنامه هسته‌اي ايران را گرفت، به هر شكلي كه لازم باشد. اين برنامه بايد متوقف شود، اجازه دادن به ادامه آن بسيار خطرناك‌تر از اقدام براي متوقف كردن آن است.» دو سال قبل از اين ديدارها، براساس يك سند ديگر سفارت امريكا در ابوظبي نوشته است حاكم امارات متحده عربي معتقد است كه «اگر ايران سلاح اتمي داشته باشد، خطر القاعده در برابر آن هيچ محسوب نمي‌شود.» اماراتي‌ها نه تنها علاقه‌مند بودند كه يك كشور خارجي به جاي آنها براي رويارويي با ايران وارد عمل شود، بلكه حتي از اين كشور مي‌خواستند كه كمكي از امارات هم نخواهد. در اين سند آمده است كه مقام‌هاي اماراتي در مورد همكاري با امريكا در صورت حمله به ايران گفته‌اند: «فقط به عنوان گزينه آخر [به ما مراجعه كنيد] اگر بتوانيد كار را بدون دخالت ما تمام كنيد، لطفا خودتان كار را تمام كنيد.»