تصويري از تمدني رنگارنگ

محسن آزموده|تصور عمومي و رايج از قلمرو اسلام در طول بيش از 14 قرن سرزمين وسيعي است كه از شبه ‌قاره هند و چين شروع مي‌شود و تا اسپانيا و شمال آفريقا تداوم مي‌يابد. ظهور اسلام در قرن هفتم ميلادي با گسترش سريع و چشمگير آن در همان سده‌هاي نخستين همراه بود. مسلمانان برآمده از اعراب باديه‌نشين شبه ‌جزيره عربستان خيلي زود توانستند دو امپراتوري بزرگ اما رو به زوال زمانه خود يعني ايرانيان و روميان را شكست دهند و دامنه اقتدار خود را بر بخش‌هاي وسيعي از جهان بگسترانند. اما واقعيت اين است كه پهنه فتح شده، آنچنان وسيع بود و تنوع فرهنگي و اجتماعي مردماني كه در هر گوشه و كنار آن مي‌زيستند، آنقدر زياد كه در واقعيت هيچگاه امكان شكل‌گيري يك دولت واحد و منسجم و يكپارچه پديد نيامد؛ به عبارت دقيق‌تر، تمدن اسلامي در واقعيت امر صحنه رنگارنگي از مردمان،گروه‌ها، اقشار و اجتماعات متكثر است و شناخت اين تمدن و تحولات آن در طول سده‌ها و قرن‌ها بدون در نظر گرفتن اين تنوع امكان‌پذير نيست.  كتاب «دولت‌ها و سلسله‌هاي حاكم بر قلمرو اسلام»  تاليف، ترجمه و تكميل سيدصادق سجادي به خوبي اين تنوع و تكثر را نشان مي‌دهد.گردآورنده اين كتاب، استاد دانشگاه و پژوهشگر شناخته ‌شده تاريخ ايران اسلامي در سده‌هاي ميانه است و كتاب حاضر، اثري برجسته و قابل توجه كه به نوشته دكتر سجادي، خود سرگذشتي صد و بيست ساله دارد:«نخستين بار استنلي لين پل(1931-1854م.) تاريخ‌دان و سكه‌شناس نامدار انگليس كتابي مشتمل بر نسب نامه يكصد و هجده سلسله از خلفا و فرمانروايان و سلاطين جهان اسلام با شرحي مختصر درباره ظهور و سقوط غالب سلسله‌هاي مندرج در آن، تاليف و در سال 1893م در لندن منتشر كرد. همين كتاب به قلم مورخ و دانشمند معاصر ايران، شادروان عباس اقبال‌آشتياني به نام طبقات سلاطين اسلام به فارسي ترجمه و در تهران (1312ش) به چاپ رسيده است.كتاب لين پل كه به سرعت ميان خاورشناسان شهرت يافته بود، اساس كار واسيلي ولاديميروويچ بارتولد (1930-1869م) دانشمند بزرگ روس قرار گرفت و او پس از ترجمه كتاب به روسي، مطالب و حواشي سودمندي، مخصوصا درباره دولت‌ها و سلسله‌هاي حاكم بر ماوراء النهر بدان افزود و كتاب تكميل ‌شده را به نام سلسله‌هاي مسلمان در 1899م در پترزبورگ به  چاپ رسانيد. اندكي بعد خليل ادهم (1938-1861م) محقق پرآوازه ترك، كتاب لين پل را با استفاده از حواشي و افزوده‌هاي بارتولد به تركي ترجمه كرد و خود از راه بررسي نسخه‌هاي خطي بعضي تواريخ چاپ ناشده عربي و فارسي و تركي، 63 سلسله حاكم، غالبا سلسله‌هاي حاكم بر آسياي صغير، بدان افزود و جملگي را زير عنوان دول اسلاميه در 1928م  در استانبول منتشر كرد. همين كتاب اخير توسط احمد سعيد سليمان به عربي ترجمه شد و مترجم محقق با مراجعه به آثار تاريخي تازه‌چاپ همچنين با عنايت به تغييرات و تحولاتي كه در جغرافياي سياسي جهان اسلام، مخصوصا پس از انقراض دولت عثماني و تشكيل كشورهاي جديد در خاورميانه و سواحل خليج فارس و شمال آفريقا پديد آمده بود، فهرست فرمانروايان 27 سلسله ديگر را بدان افزود و مجموع سلسله‌هاي اسلامي مندرج در كتاب را به 208 سلسله حاكم رسانيد و آن را زير عنوان تاريخ‌ الدول‌الاسلاميه و معجم الاسر الحاكمه در 1969 در قاره منتشر كرد.» سجادي كتاب اخير را كه جامع تحقيقات لين پل و بارتولد و خليل ادهم و احمد سعيد سليمان است 3 دهه پيش به فارسي ترجمه كرد و تحت عنوان تاريخ دولت‌هاي اسلامي و خاندان‌هاي حكومتگر در دو جلد (جلد اول 1363 ش و جلد دوم 1370 ش) با همكاري نشر تاريخ ايران منتشر كرد. اكنون آن كتاب در يك مجلد و با عنوان دقيق‌تر «دولت‌ها و سلسله‌هاي حاكم بر قلمرو اسلام» به همت بنياد موقوفات دكتر محمود افشار، با همكاري نشر سخن، ذيل مجموعه گنجينه اسناد و تاريخ ايران منتشر شده است.  كتاب در 16 فصل با رعايت توالي تاريخي به معرفي مجموعه دولت‌ها و سلسله‌هاي متنوع و متكثري كه در طول 14 قرن در قلمرو سرزمين اسلامي شكل گرفته، مي‌پردازد. يعني از عصر جانشينان پيامبر(ص) و خلفاي راشدين و امويان و عباسيان آغاز مي‌كند سپس به دولت‌هاي شكل‌گرفته در اسپانيا، آفريقا، مصر و سوريه، جزيره‌العرب، سوريه و بين‌النهرين، ايران و ماوراء النهر، ايران و آسياي غربي: سلجوقيان، جانشينان سلجوقيان- اتابكان، سلاجقه در غرب آناتولي، عثمانيان و جانشينان آن در اروپا، مغول، ايران در قرون متاخر، ماوراءالنهر پس از ظهور تيموريان، شبه‌قاره هند و جمهوري‌هاي مستقل و خودمختار آسياي ميانه و قفقاز مي‌پردازد. كتاب، سير تحول و جابه‌جايي دولت‌ها و سلسله‌ها در سرزمين‌هاي اسلامي در طول هزار و چهار صد سال اخير را نشان مي‌دهد؛ ضمن آنكه مي‌توان آن را به عنوان فرهنگنامه‌اي براي آشنايي با حكومت‌هايي كه در هر يك از دوره‌ها، در جاي جاي اين قلمرو وسيع شكل گرفته، مطالعه كرد. روشن است كه متناسب با موضوع كتاب، تمركز آن  بر تحولات سياسي و جابه‌جايي قدرت سياسي در اين سرزمين است و براي آشنايي با ساير تحولات فرهنگي و اجتماعي در اين بازه زماني طولاني‌مدت، ضروري است به ساير آثاري كه اين تحولات را مد نظر داشته‌اند، مراجعه كرد. كتاب حاضر به خوبي نشان مي‌دهد كه تمدن اسلامي در دل خود زمينه‌ساز ظهور و بروز جريان و قدرت‌هاي سياسي متنوعي بوده و ماهيت زنده و پوياي آن را نشان مي‌دهد؛ امري كه متاسفانه در نگاه‌هاي ساده‌انگارانه و تقليل‌گرا از نظر پوشيده مي‌ماند و به داوري‌هاي ناسنجيده و كلي‌گويي‌هاي نادرست مي‌انجامد.