خصال نظريه‌پرداز زوال انديشه سياسي
محسن آزموده
بيست‌وسه آذر، هفتاد و پنجمين سالروز تولد دكتر سيدجواد طباطبايي است، پژوهشگر و استاد علم سياست و اگرچه خودش چندان تمايل ندارد «روشنفكر» خوانده شود، اما بدون ترديد يكي از موثرترين و بحث‌برانگيزترين چهره‌ها در فضاي روشنفكري ايران در سه دهه اخير است كه همواره نوشته‌ها و گفته‌هايش مورد توجه عموم علاقه‌مندان به مباحث فكري در ايران قرار گرفته. اگرچه سال‌هاست اجازه تدريس رسمي در دانشگاه‌ها را ندارد و تا چند سال پيش، عمده كلاس‌هايش را در موسسات خصوصي برگزار و انديشه‌ها و ديدگاه‌هايش را از طريق سخنراني‌ها، گفت‌وگوهاي مطبوعات، يادداشت‌ها و مقالات در مجلات و نگارش كتاب‌ها بيان مي‌كرد.
اما راز جذابيت افكار و آثار و گفتار و نوشتار طباطبايي براي اهالي رسانه و علاقه‌مندان به مباحث فكري در ايران چيست؟ به نظر مي‌رسد براي پاسخ به اين پرسش بتوان به چند نكته اشاره كرد: نخست و پيش از هر چيز بايد از اهميت و قدرت فكر و انديشه طباطبايي در حوزه‌هاي علم سياست و فلسفه و انديشه سياسي ياد كرد. ايده‌ها و انديشه‌هاي طباطبايي از زمان انتشار نخستين آثارش در اواخر دهه 1360 تا زمان حاضر، تاثيري بنيان برافكن در ذهن و ضمير همه مخاطبان داشته است. حتي سرسخت‌ترين منتقدان و مخالفان او نيز معترفند كه پرسش‌ها و مسائلي كه طباطبايي در آثاري چون در آمدي بر زوال انديشه سياسي، ابن‌خلدون و علوم اجتماعي، خواجه نظام‌الملك، ديباچه‌اي بر نظريه انحطاط، مكتب تبريز، جدال قديم و جديد و... طرح كرده، حتي اگر با پاسخ‌ها موافق نباشيم، بسيار حائز اهميت است تا جايي كه حتي اسامي برخي از اين كتاب‌ها، بارها مورد بحث و نقد قرار گرفته است. دومين ويژگي مهم در ماندگاري و اثرگذاري طباطبايي، ماهيت و سرشت موضوعاتي است كه راجع به آنها بحث مي‌كند، مساله ايران و ايرانشهر، پرسش از زوال انديشه سياسي در ايران، بحث درباره انحطاط ايران و شرايط امتناع انديشه و... مهم‌ترين موضوعاتي است كه در دو سده اخير، انديشه عموم ايرانيان را مشغول كرده است.
سومين خصيصه قابل‌توجه طباطبايي، تكثر آثار و كتبي بودن اوست. طباطبايي در ميان ساير متفكران معاصر ايراني، از معدود كساني است كه عموم آثارش نه سخنراني يا گفتار، بلكه نوشته‌هايي مكتوب با رعايت قواعد و ضوابط متون نوشتاري است، يعني چنان‌كه از پژوهش‌هاي دانشگاهي مكتوب انتظار مي‌رود، روشمند و منسجم است و در آنها منابع و ماخذ مشخص است. اين خصلت در جامعه‌اي كه روشنفكرانش عموما شفاهي هستند، بسيار حائز اهميت است. چهارمين ويژگي مهم طباطبايي كه باعث شده آثارش مورد اقبال عموم اهل انديشه قرار بگيرد، ارتباط موثر او با رسانه‌ها و فضاي مطبوعاتي است. طباطبايي در حلقه انگشت‌شمار پژوهشگران و دانشگاهياني است كه از حوزه عمومي گريزان نيست و با شجاعت در آن حضور پيدا مي‌كند. اين حضور مداوم طباطبايي در رسانه‌ها، نقش انكارناپذيري در شهرت و فراگيري آثار و افكارش داشته است. پنجمين خصلت طباطبايي صراحت او در بيان نظرات و انتقادهايش است. در جامعه‌اي كه اكثريت از بيان سرراست نظرات خود ابا مي‌ورزند و همه‌چيز با مجامله و تعارف برگزار مي‌شود، طباطبايي از معدود افرادي است كه بدون هراس و با دقت، به نقادي ديگران مي‌پردازد. مجموعه اين ويژگي‌ها موجب شده كه جواد طباطبايي، به‌رغم همه بي‌مهري‌ها و بي‌انصافي‌ها، يكي از اثرگذارترين چهره‌هاي فكري ايران معاصر به حساب آيد. در طول يكي، دو سال اخير گفته مي‌شود فعلا براي مداوا و استراحت به ينگه دنيا سفر كرده و هر از گاهي عكس يا تصويري از او در فضاي مجازي منتشر مي‌شود. اميدواريم كه هر چه زودتر با سلامتي و تندرستي به وطن بازگردد و بار ديگر كار فكري خود را از سر گيرد. با اميد.