شهاب شهسواري
نزديك به 40 روز بعد از برگزاري انتخابات در امريكا، خوش‌بيني‌هاي اوليه نسبت به احياي دوره كوتاه روابط نزديك ايران و غرب در پي توافق برجام، جاي خود را به بدبيني مي‌دهد. تنش‌هاي ديپلماتيك ميان تهران و پايتخت‌هاي غربي در شرايطي تشديد مي‌شود كه هواداران فشار حداكثري تمام تلاش خود را براي از بين بردن هر دورنمايي از بهبود روابط ميان تهران و غرب و احياي توافق‌هاي پيشين براي رفع تحريم‌ها در قالب برجام، به كار گرفته‌اند. در طول روزهاي گذشته، واكنش دستگاه سياست خارجي كشورهاي اروپايي و منصوبان رييس‌جمهور منتخب امريكا براي اداره دستگاه سياست خارجي و امنيت ملي به اعدام يك محكوم امنيتي در ايران، از سوي تهران با واكنش منفي مواجه شده است. جو بايدن، رييس‌جمهور منتخب امريكا و گزينه‌هاي پست‌هاي ديپلماتيك و امنيتي كابينه‌اش كه تا پيش از اين از تلاش كاخ سفيد بعد از آغاز به كار دولت جديد براي بازگشت به برجام سخن مي‌گفتند، حالا با تغيير لحن، از «ايستادگي در مقابل ايران» سخن مي‌گويند. سفراي آلمان و فرانسه براي ارايه توضيحات در مورد مواضع كشورشان و اتحاديه اروپا به اين اعدام به وزارت خارجه احضار شده‌اند و دولت‌هاي اروپايي هم اعلام كردند شركت سفراي كشورهاي‌شان را در يك همايش مجازي تجاري ميان كسب و كارهاي ايراني و اروپايي لغو كرده‌اند.
پاريس دست در دست نتانياهو عليه ايران
دست‌اندازهاي اخير در روابط خارجي جمهوري اسلامي ايران با شركاي برجام در دوراني رخ مي‌دهد كه بنيامين نتانياهو، نخست‌وزير رژيم اشغالگر سرزمين فلسطين، بار ديگر در آستانه تغيير دولت در كاخ سفيد، تمام توان خود را براي اثرگذاري بر سياست دولت آينده امريكا و متحدان غربي‌اش به كار گرفته است. همكاري دولت‌هاي اروپايي با نتانياهو، در استفاده از عبارت‌هاي مشترك براي حمله به ايران مشخص بود. ساعاتي بعد از آنكه وزارت خارجه فرانسه با انتشار توييتي در حساب كاربري خود با «وحشيانه» خواندن اعدام يك محكوم امنيتي از هشتگ #nobusinessasusual (اوضاع به روال معمول نمي‌ماند) استفاده كرد، بنيامين نتانياهو هم در نشست خبري مشترك خود با رابرت او برايان، مشاور امنيت ملي امريكا، ضمن تحسين عملكرد دونالد ترامپ در اجراي سياست فشار حداكثري عليه ايران و خروج از برجام گفت: «ما نبايد اوضاع را با ايران به روال معمول برگردانيم، ما بايد همگي براي اجتناب از اين تهديد براي صلح جهاني متحد شويم.» نتانياهو در اين نشست خبري افزود: «اسراييلي‌ها و اعراب اقدامات رييس‌جمهور ترامپ براي خروج از بدترين توافق هسته‌اي با ايران، تجديد و تشديد تحريم‌ها عليه ايران و همچنين حذف قاسم سليماني را ستودند. وقتي اسراييلي‌ها و اعراب درباره خيلي چيزها موافق هستند، منطقي است كه دنيا به آن توجه كند.»
نشست تجاري، قرباني كشمكش سياسي
اين جنجال‌ها باعث شد كه برگزاركنندگان همايشي كه با عنوان «انجمن بزرگ گفت‌وگوي ايران و اروپا» قرار بود از روز دوشنبه تا چهارشنبه برگزار شود، تصميم بگيرند برگزاري اين همايش را تا زمان نامعلومي به تاخير بيندازند. قرار بود روز دوشنبه در نخستين پنل گروهي همايش مجازي تجاري ايران و اروپا، سفراي آلمان، ايتاليا، فرانسه و اتريش به ميزباني سردبير بخش ديپلماسي روزنامه گاردين شركت كنند. اما يك روز مانده به برگزاري اين نشست، دولت‌هاي اتريش و ايتاليا اعلام كردند كه از حضور سفير خود در اين نشست عذرخواسته‌اند و پاتريك وينتور، سردبير بخش ديپلماسي روزنامه گاردين هم با نوشتن پيامي در توييتر خود نوشت كه در واكنش به اعدام يك محكوم امنيتي در ايران، از ميزباني اين نشست انصراف داده است. بعد از اين انصراف‌ها بود كه برگزاركنندگان همايش اعلام كردند كه برگزاري اين نشست آنلاين تا آينده نامعلومي به تاخير افتاده است. اين همايش و برنامه‌هاي جانبي آن براي زمينه‌سازي همكاري ميان بازرگانان و تجار ايراني و اروپايي، عمدتا با هدف همكاري بيشتر بخش خصوصي دو طرف برنامه‌ريزي شده‌بود.
منصوبان بايدن: همصدا با اروپا
در آستانه انتقال قدرت در ايالات متحده امريكا، به تدريج حاكميت دوگانه در سياست خارجي امريكا در دوره انتقالي، شكل مي‌گيرد. در حالي كه دولت كنوني، سياست همصدايي با اسراييل را ادامه مي‌دهد، منصوبان دولت آينده، رويكرد همصدايي با اروپا را در پيش گرفته‌اند. در شرايطي كه مايك پمپئو، وزير خارجه ضد ايراني امريكا در حال تشويق شركاي جديد اسراييل در آفريقا است، منتصبان جو بايدن، رييس‌جمهور آينده امريكا مسووليت صدور بيانيه‌هاي ضد ايراني را بر عهده گرفته‌اند. مايك پمپئو، روز گذشته در بيانيه‌هايي از اهميت شناسايي حاكميت مراكش بر منطقه مورد مناقشه صحراي غربي، توسط واشنگتن و خروج سودان از فهرست دولت‌هاي حامي تروريست، هر دو به دليل شناسايي رژيم اشغالگر سرزمين فلسطين خبر داد. رابرت او برايان، مشاور امنيت ملي رييس‌جمهور كنوني امريكا هم در حال ديدار با بنيامين نتانياهو نخست‌وزير رژيم اشغالگر بود. در واشنگتن اما اين منتصبان رييس‌جمهور منتخب، كه قرار است از چهل روز ديگر كار خود را آغاز كند، همصدا با دولت‌هاي اروپايي، عليه ايران بيانيه صادر مي‌كردند. جيك سوليوان، سياستمدار 44ساله امريكايي كه قرار است به عنوان مشاور امنيت ملي رييس‌جمهور آينده امريكا خدمت كند، با انتشار پيامي در حساب كاربري خود در توييتر، اولين اظهارنظر علني خود را در مورد ايران، با بيانيه‌اي مداخله‌جويانه اعلام كرد. اين سياستمدار امريكايي نوشت: «اعدام روح‌الله زم روزنامه‌نگاري كه از دادرسي قانوني محروم و به دليل استفاده از حقوق جهاني خود محكوم شد، يكي ديگر از موارد وحشتناك نقض حقوق بشر توسط رژيم ايران است. ما به شركاي خود خواهيم پيوست و در برابر اقدامات ناقض (حقوق بشر توسط) ايران خواهيم ايستاد.» ساعاتي بعد از انتشار اين پيام، آنتوني بلينكين، گزينه جو بايدن، رييس‌جمهور منتخب امريكا براي وزارت خارجه هم اين توييت را بازنشر كرد.
اعتراض ايران به حمايت اروپا از تروريسم
سفراي فرانسه و آلمان، ساعتي پيش از اين جنجال‌ها به دليل بيانيه‌هاي تند دولت فرانسه، آلمان و اتحاديه اروپا كه آلمان رياست دوره‌اي آن را بر عهده دارد، به وزارت امورخارجه ايران احضار شده بودند و اعتراض شديد ايران به صدور بيانيه‌هاي مداخله‌جويانه به آنها ابلاغ شد. سعيد خطيب‌زاده سحنگوي وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي ايران در اين مورد گفت: «در ديدارهاي برگزار شده، مديركل اروپاي وزارت خارجه مراتب اعتراض شديد و صريح جمهوري اسلامي ايران به بيانيه‌هاي اتحاديه اروپا و دو كشور اروپايي در حمايت از عنصر شناخته شده تروريستي و حمايت‌هاي مالي و معنوي برخي كشورهاي اروپايي از عناصر و گروه‌هاي تروريستي كه به‌طور مشخص اقدامات مجرمانه امنيتي را در همكاري با سرويس‌هاي جاسوسي غربي و رژيم صهيونيستي عليه ملت ايران مرتكب شده و خود نيز به صراحت به آنها اقرار كرده‌اند، را به آنها ابلاغ كرد.»
خطيب‌زاده گفت: «مديركل اروپاي وزارت خارجه در ديدارهاي انجام شده اضافه كرد كه متاسفانه كشورهاي اروپايي با پناه دادن به عوامل تروريست و جنايتكاري كه دستشان به خون ملت ايران آلوده است، چشم بستن بر اعمال مجرمانه آنها و مهم‌تر از آن سعي در تطهير تروريسم، از نظر ملت بزرگ ايران در اقدامات ننگين چنين عناصري سهيم هستند. اينكه اتحاديه اروپا و كشورهاي آلمان و فرانسه به جاي عذرخواهي از ملت ايران و خانواده‌هاي شهداي عمليات تروريستي و مجرمانه و پذيرش سهم خود در اين اقدامات، مدعي حمايت از عوامل جنايتكار مي‌شوند، قويا محكوم بوده و لذا اظهارات منافقانه آنها از كم‌ترين ارزشي نزد ملت و دولت ايران برخوردار نيست.»
بورل: بايد راهي براي بازگشت امريكا
به برجام پيدا كنيم
همزمان با لغو برنامه همايش تجاري ايران و اروپا كه قرار بود جوزپ بورل يكي از سخنرانان كليدي آن باشد، مقاله‌اي از نماينده عالي سياست خارجي اتحاديه اروپا در يك نشريه فرانسوي منتشر شده است كه در آن از تلاش براي بازگرداندن ايالات متحده امريكا به برجام سخن رفته است. مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا در يك يادداشت براي نشريه فرانسوي «گراند كانتيننت» نوشت، اتحاديه اروپا بايد راهي براي بازگشت امريكا به برجام پيدا كند. مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا پيش از اين هم در اين باره گفته بود: «اين توافق (برجام) به عنوان نقطه عطف يك ديپلماسي موفق ارزيابي مي‌شود و ما به آن به عنوان بزرگ‌ترين موفقيت در ظرفيت ديپلماتيك‌مان افتخار مي‌كنيم.» اين مقام ارشد اروپايي در عين حال هشدار داده است هر چند پيروزي جو بايدن در انتخابات رياست‌جمهوري امريكا باعث افزايش اميدها به تقويت چندجانبه گرايي است اما اتحاديه اروپا «نبايد انتظار داشته باشد كه معجزه‌هايي رخ خواهد داد.» وي با تاكيد بر اينكه حتي با وجود حضور بايدن در كاخ سفيد هم نبايد انتظار توافق امريكا و اتحاديه اروپا درباره همه موضوعات را داشت، ادامه داد: «اروپا بايد هر وقت ضروري است به تنهايي وارد عمل شود اما هر وقت ممكن بود، با همكاري با ديگران اقدام كند.»
تنش‌هاي مسبوق به سابقه
تنش در روابط ايران و اروپا و احضارهاي دسته جمعي سفراي خارجي بر اثر تحولات سياسي و قضايي بي‌سابقه نيست. كمتر از سه ماه از آخرين باري كه دولت‌هاي سه كشور اروپايي عضو برجام، آلمان، بريتانيا و فرانسه در اقدامي هماهنگ‌شده سفراي ايران را به بهانه اعتراض به بازداشت اتباع ايراني داراي تابعيت مضاعف، احضار كردند، مي‌گذرد. اما روابط ايران و اروپا، تنش‌هايي بسيار شديدتر را نيز از سرگذرانده است. سال 1376در پي اعلام احكام جنجالي دادگاه آلماني در رسيدگي به پرونده متهمان ترور تعدادي از رهبران حزب دموكرات كردستان ايران در ميكونوس آلمان، دولت آلمان و پس از آن تعداد زيادي از دولت‌هاي اروپايي به علاوه نيوزيلند و استراليا، به شكل هماهنگ شده سفراي خود را از تهران فراخواندند. ايران نيز در واكنش به اين اقدام، سفراي خود را از پايتخت كشورهاي مذكور به كشور فراخواند. 14سال بعد، آذرماه 1390، حمله گروهي از معترضان به ساختمان سفارت بريتانيا در تهران، بحران ديگري در روابط ايران و دولت‌هاي اروپايي ايجاد كرد. در پي اين حمله، دولت بريتانيا سفر و تمامي ديپلمات‌هاي خود را از تهران فراخواند. دولت لهستان به عنوان رييس دوره‌اي وقت اتحاديه اروپا، جمعي از سفراي اروپايي و برخي كشورهاي غير اروپايي از جمله روسيه، مكزيك، استراليا و تركيه را به يك تور بازديد دسته جمعي از محل سفارت و اقامتگاه تفريحي سفارت بريتانيا در تهران برد. كمتر از يك سال بعد از اين تور ديپلماتيك، دولت كانادا به بهانه «عدم امنيت ديپلمات‌ها» در تهران، كليه روابط سياسي خود با تهران را قطع كرد و ديپلمات‌هاي ايراني در اين كشور را هم اخراج كرد.