سير و تحول ارتز و پروتز
از موميايي‌هاي چند هزارساله تا راه‌اندازي مراكز توانبخشي در ايران
انسان از دوران‌هاي بسياردور به دنبال يافتن راهي براي جبران معلوليت خود بوده است. در اين باره نخستين نشانه‌ها به 2000 سال قبل از ميلاد در مصر باستان برمي‌گردد. يك موميايي كشف شده كه متعلق به 20 قرن پيش است داراي يك دست مصنوعي مفصل‌دار در قسمت ساعد بوده است. اين دست مصنوعي در موزه گيلبركيان در دانشگاه دوركان شهر نيوكاسل نگهداري مي‌شده كه متاسفانه در يك آتش‌سوزي ناپديد شده است. در حدود 218 سال قبل از ميلاد يكي از سرداران رومي به نام ماركوس سرجيوس دست راست خود را در يكي از جنگ‌‌ها از دست مي‌دهد. براي وي دستي مصنوعي از جنس فلز ساخته مي‌شود كه براي نگهداري سپر از آن استفاده مي‌كرده است. در زمان‌هاي دور مردم از هر مواد يا وسيله موجود مانند چرم – چوب تنه درخت – وپاي حيوانات براي تهيه اندام‌هاي مصنوعي استفاده مي‌كرده‌اند.
اما اين رشته‌ها از زمان جنگ دچار تحولات بزرگي شد و درهمين راستا كشورهاي درگير جنگ براي توانمندسازي معلولان جنگي به فكر ابتكارات جديد افتاده و سعي كردند از مواد سبك و مقاوم استفاده كنند كه آلمان‌ها يكي از پيشروترين و پيشرفته‌ترين كشورها در اين خصوص بوده وهستند.
شروع كار ارتوپدي فني در ايران را مي‌توان از حدود سال‌هاي 30-1329شمسي دانست. در آن زمان‌ها در مشهد مقدس شخصي در منطقه اول بازار بزرگ به گونه‌اي غير علمي و به‌صورت ابتدايي وسايل كمك ارتوپدي مي‌ساخت و در تهران نيز درهمين سال‌ها در خيابان چراغ گاز شخصي در اين فن فعاليت مي‌كرد. همچنين در شهر تبريز هم اشخاصي بودند كه به همين روش نياز معلولين را در حد توان علمي و تجربي پاسخگو بودند، البته همه اين كارها در حد ابتدايي و غيرعلمي و پزشكي بوده است.
در ادامه، در حدود سال‌هاي 38-1337اداره تسليحات ارتش با توجه به آسيب‌پذيري پرسنل نظامي در اثر عمليات با استخدام تعدادي از افراد كه قادر به ساختن دست و پاي مصنوعي به‌صورت خيلي ابتدايي و غير علمي بودند اقدام به تاسيس درمانگاهي كرد و آنها را براي گذراندن دوره‌اي به امريكا اعزام كرد. البته اين دانشجويان اعزامي هيچگاه موفق به شروع فعاليت در كشور نشدند و اين تجربه ناموفق باقي ماند.
در سال 1340 با توجه به عدم موفقيت تسليحات ارتش و نياز مبرم جامعه به يك مركز ارتوپدي فني به علت افزايش معلولين به خاطر رواج تصادفات و حوادث طبيعي و دركنار اينها قطع عضو به‌دليل بيماري‌هايي نظير قان‌قاريا و سرطان، دولت وقت از كميته بهداشت سازمان ملل متحد براي بررسي و تاسيس يك مركز ارتوپدي فني نوين در ايران درخواست كارشناس كرد كه با توجه به توان جمعيت هلال احمر (شير و خورشيد آن زمان) از امكانات برتر، مسووليت اين مهم به عهده اين سازمان گذاشته شد كه بحق در پيشبرد اين امر توانمند بوده است.
به اين ترتيب و پيرو اين درخواست در سال 1341 يك كارشناس ارتوپدي فني به نام وارنر ويله از سوي سازمان ملل متحد به ايران آمد و نخستين مركز ارتوپدي فني را با تعداد پنج نفر پرسنل فني در اوايل همان سال تاسيس كردند. تلاش و كوشش پرسنل شاغل و مديريت خوب آنها موجب رشد و پيشرفت اين فن در ايران شد و در سال 1345 مصنوعات اين مركز در رديف توليدات پيشرفته‌ترين مراكز دنيا قرار گرفت. به دنبال اين تلاش‌ها از طرف سازمان بهداشت جهاني و سازمان ملل متحد مركز فني ارتوپدي ايران به عنوان مركز آموزش بين‌المللي اعلام شد و مقرر شد ، براي دانشجويان آسيايي و افريقايي در اين مركز دوره‌هاي آموزشي ترتيب داده شود.
در همين راستا، درسال 1346 تعدادي دانشجو از كشورهاي اردن ، عراق ، مصر كويت ، سودان ، تانزانيا، اتيوپي و غيره جهت فراگيري اين فن به ايران آمدند. در ادامه اين حركت از مهر ماه 1347جمعيت هلال احمر مشهد براي نخستين بار به اين مركز دانشجو اعزام كرد و پيرو آن از شهرهاي اصفهان و تبريز نيز كارآموزاني جهت گذراندن دوره به تهران اعزام شدند.
و بالاخره از سال 1356دانشكده توانبخشي دانشگاه علوم پزشكي ايران نخستين دانشجويان اين رشته را جهت گذراندن دوره چهار ساله مقطع كارشناسي پذيرفت. با شروع جنگ تحميلي و احساس نياز فراوان به افراد متخصص در اين رشته، دانشكده توانبخشي دانشگاه علوم پزشكي ايران در سال 1361 اقدام به جذب دانشجو درمقطع كارداني كرد كه نخستين دانشجويان اولين دوره همگي به علت نداشتن امكانات آموزشي مناسب به ويژه اساتيد باتجربه از ادامه تحصيل انصراف دادند. دانشجويان دوره دوم با وجود تمامي مشكلات در مقطع كارداني فارغ‌التحصيل شدند. از سال 1364 لغايت 1376 مديريت دپارتمان بر عهده دكتر محمد كمالي بود كه در اين دوران اين رشته توسعه يافت به نحوي كه از سال 1366 در سطح كارشناسي دانشجو پذيرفته شد و مقطع كارداني منسوخ شد و اغلب فارغ‌التحصيلان مقطع كارداني در مقطع كارشناسي ادامه تحصيل دادند و بعد از اين در شهرهاي ديگر مانند اصفهان نيز مراكزي دانشگاهي راه‌اندازي شد.
دانشجويان اعضاي مصنوعي (پروتز) و وسايل كمكي (ارتز)، طي يك دوره چهار ساله با گذراندن دروس عمومي، دروس پايه (مهندسي، پزشكي و توانبخشي) و دروس اختصاصي و همچنين گذراندن واحدهاي كارورزي طي دو نيم سال، موفق به كسب درجه كارشناسي در رشته اعضاي مصنوعي و وسايل كمكي مي‌شوند. پس از اين مدت دانشجويان قادر خواهند بود با توجه به تجويز پزشك ارتز يا پروتز مناسب را براي هر بيمار طراحي كرده و بسازند.
هم‌اكنون با همكاري وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي امكان ادامه تحصيل درمقاطع كارشناسي ارشد (از سال 1378) و دكتراي تخصصي (از سال 1387) نيز در داخل كشور فراهم شده است.