تلاش عربستان براي جبران سياست دوري از عراق

گذرگاه مرزي «عرعر» از زمان حمله عراق به كويت بسته بود، اما پس از 30 سال بالاخره باز شده است. تعامل اخير عربستان با عراق به سال 2015 و هنگامي برمي‌گردد كه رياض پس از 25 سال قطعي روابط بالاخره سفيري به بغداد فرستاد. سال 2017 وزير امور خارجه عربستان از پايتخت عراق ديدار كرد كه اولين ديدار يك مقام ارشد اين كشور از عراق از زمان ديدار شاهزاده بندر (سفير وقت عربستان در امريكا) در اوايل 1990 محسوب مي‌شود. سعودي‌ها در سال 2019 در بصره يك كنسولگري باز كردند. بازگشايي گذرگاه مرزي عرعر بزرگ‌ترين گام در جهت عادي‌سازي روابط از زمان سقوط صدام به شمار مي‌رود. با اين‌ حال، قبل از سال 2015، سعودي‌ها فرصتي حياتي براي تعامل با عراق را از دست دادند و اين فرصت‌سوزي به نفع ايران تمام شد. تابستان 2006، نوري‌المالكي، نخست‌وزير عراق در بازديد از پادشاهي عربستان با ملك عبدالله ديدار كرد. پس‌ از اين ديدار، ملك عبدالله به اين نتيجه رسيد كه مالكي و دولت او متحد ايران بوده و قابل‌ اعتماد نيست. او تصميم گرفت كه از تعامل بيشتر با عراق خودداري كند. اين كار ملك عبدالله باعث شد كه پيامدهاي نامطلوب تصميم بد امريكا در حمله به عراق با تصميم بد عربستان در عدم كمك به ثبات همسايه خود، دوچندان شود. در حال حاضر، اگرچه مالكي متحدي قوي براي ايران قلمداد مي‌شود اما اين ديدگاه گمراه‌كننده است. او يك عراقي ملي‌گرا بوده و هست. علاوه بر اين، مالكي در زمان نخست‌وزيري به دنبال اتحاد مجدد عراق با اعراب بوده است. در واقع سفر مالكي به عربستان در سال 2006 (اولين سفر خارجي او به عنوان نخست‌وزير) بيانگر تمايل او به بازيابي جايگاه مناسب عراق در جهان عرب بود. از آن زمان، مالكي و ديگر اعضاي ارشد دولت او سال‌ها براي بازگشايي روابط با عربستان تلاش كردند اما ملك عبدالله هرگز در تصميم خود براي منزوي‌سازي آنها تجديدنظر نكرد؛ اما چرا ملك عبدالله تا اين اندازه به مالكي بي‌اعتماد بود؟ اعتقادات افراد ذي‌نفوذ در رهبري عربستان در مورد ايران و شيعيان عرب، براي عراق تاثير منفي داشت. به مدت دهه‌ها، سعودي‌ها ايران را توسعه‌طلب تلقي كرده و اعراب سني، از جمله سعودي‌ها، به‌طور كليشه‌اي شيعيان جهان عرب را وفادار به ايران قلمداد كرده‌اند. همچنين، اعتقادات وهابي سعودي‌ها، شيعه را نفي مي‌كند. باتوجه به اين اعتقادات، هنگامي كه امريكا به عراق حمله كرد و باعث تقويت شيعه شد، رهبران سعودي نتيجه گرفتند كه امريكا «عراق را تقديم ايران كرد.»
تصميم عربستان به عدم تعامل با عراق پيامدهاي عظيمي داشته است. اساسا، خودداري سعودي‌ها از تعامل با عراق، باعث محروميت اين كشور از وزنه اعراب شد، وزنه‌اي كه مي‌توانست توازني در روابط عراق با ايران ايجاد كند. رويگرداني مهم‌ترين بازيگر جهان عرب از عراق، باعث دشواري ادغام عراق در جرگه اعراب شده و اين كشور را بيش ‌از پيش به ايران نزديك كرد. از سوي ديگر، عراقي‌ها اين عدم تعامل سعودي‌ها را خصومت عربستان با نظم جديد عراق تفسير كرده و از تلاش برخي براي تغيير اين نظم پسا-2003، احساس خطر كردند. سال 2006 و 2007 وهابي‌هاي سعودي به القاعده پيوستند و احساس خطر عراق از عربستان مزيد بر نزديكي بيشتر به ايران شد. خودداري رياض از تعامل با عراق ريشه در تصميم امريكا به سرنگوني رژيم عراق دارد. دولت بوش به دنبال تقويت شيعيان عراق نبود اما جايگزيني ديكتاتوري صدام با دموكراسي، به‌طور طبيعي اكثريت شيعه عراق را به قدرت رساند. موفقيت اقدام امريكا مستلزم پذيرش عراق توسط همسايگان اين كشور بود. به همين منظور، تيم بوش عربستان را براي تعامل با عراق تحت ‌فشار گذاشت؛ اما ملك عبدالله، رهبري شيعه در عراق را منافي با منافع عربستان قلمداد مي‌كرد و فشار امريكا نظر او را تغيير نداد. به‌طور خلاصه، امريكا در ثبات عراق نيازمند حمايت عربستان بود اما اين نوع تغيير رژيم عراق في‌نفسه عربستان را نااميد كرد؛ بنابراين، پروژه دولت بوش از ابتدا محكوم ‌به شكست بود. از زمان مرگ ملك عبدالله در سال 2015، ملك سلمان و پسر او محمد بن سلمان، وليعهد عربستان، بالاخره به اين نتيجه رسيدند كه عدم تعامل با عراق، ميدان را براي نفوذ ايران باز مي‌گذارد. جالب است كه سعودي‌ها همين اشتباه را در مورد همسايه جنوبي خود يعني يمن تكرار كردند. عربستان شيعيان زيدي حوثي‌هاي شمال يمن را متحد ايران قلمداد مي‌كند، درست همان‌طور كه مالكي را متحد ايران تلقي مي‌كرد حوثي‌ها كمك چنداني از ايران دريافت نمي‌كردند تا اينكه عربستان با آغاز جنگ هوايي عليه آنها، حوثي‌ها را به‌طور فزاينده‌اي به‌ طرف تهران سوق داد، زيرا ايران تنها كشور مهم مخالف اين جنگ سعودي‌ها بود. قبل از 2015، سعودي‌ها عراق و از سال 2015 حوثي‌ها را منزوي كرده‌اند. در هر دو مورد، سياست عربستان به نفع ايران بوده است. عربستان شديدا نيازمند تغييري اساسي در نحوه برخورد خود با همسايگان عرب شيعه خويش است تا به‌ جاي انزواي آنها به تعامل با آنها بپردازد؛ اما برخلاف برخي پيشرفت‌ها در مورد عراق، اين تغيير رويه در آينده نزديك بعيد به نظر مي‌رسد.
منبع: انديشكده بروكينگز
 ترجمه شوراي راهبردي روابط خارجي