چرا تنش ميان پاريس و آنكارا بالا گرفته است؟
مشكل فرانسوي
سعيد داور
كاريكاتورهاي شارلي ابدو، خشم جامعه مسلمان فرانسه، مسجد شدن ايا صوفيه و كاوش‌هاي گازي آنكارا در مديترانه؛ به انتشار كاريكاتورهاي غيراخلاقي از اردوغان كشيده شد. به دنبال آن، پيروزي‌هاي آذربايجان در قره‌باغ و راي پارلمان فرانسه به الزام شناسايي قره‌باغ به عنوان جمهوري مستقل از سوي دولت فرانسه؛ اختلافات را تشديد كرد و باعث شد تا مكرون رييس‌جمهور تركيه را فردي جنگ‌طلب، امپرياليست و دروغگو توصيف كند و اردوغان نيز امانوئل را يك مشكل فرانسوي بداند. از نظر تركيه مكرون مي‌خواهد ناپلئون باشد و نياز به روانپزشك دارد. چه چيز باعث خصومت‌هاي ديپلماتيك بين اين دو كشور مي‌شود؟
در شرايط كنوني، من دليل عمده اين برخوردها را در كنار ملاحظات انرژيايي و تحريك برخي كشورها ناشي از تراشه‌هاي بازمانده از مناسبات اروپا و عثماني مي‌دانم. فرانسه در جنگ جهاني اول عليه عثماني بود و اكنون اردوغان به دنبال شكوه عثماني است. سياست‌هاي آنكارا در مديترانه از نظر فرانسه ادامه سياست‌هاي عثماني در منطقه و رفتارهاي فرانسه در قبال تركيه از نظر آنكارا، تداوم خصومت‌هاي ديرين اروپايي‌ها نسبت به اين كشور با انگيزه‌هاي مذهبي است و براي همين، دو كشور در تقابل با يكديگر حركت مي‌كنند. تشديد فضاي كنوني در روابط تركيه و فرانسه ارتباط روشني با درك خاص دولت فرانسه از اسلام و جوامع مسلمان اروپا به خصوص مسلمانان مقيم اين كشور، تاثيرپذيري سياست خارجي فرانسه از لابي يوناني و ارمني و تمايل به قدرت‌نمايي به عنوان برادر بزرگ مسيحي در مديترانه و قفقاز جنوبي و ميل به مقابله با رفتارهاي آنكارا در مديترانه شرقي و تمايل به مهار تركيه در ناتو و منطقه دارد.
در واقع مجموعه سياست‌هاي خارجي تركيه در برخي نواحي، مدل برخوردها با آنكارا را در نواحي ديگر تعيين مي‌كند كه مي‌توان به سياست خارجي تركيه در قفقاز جنوبي اشاره كرد. در شمال آفريقا تركيه از دولت رسمي ليبي و فرانسه از جناح نظامي حفتر حمايت مي‌كند. كشورهايي كه از حفتر پشتيباني مي‌كنند عمدتا داراي سياست‌هاي مخالف با منافع تركيه و موافق با اسراييل و ايالات متحده هستند.
بسياري از مشكلات مربوط به «الدورادو» يا به اصطلاح سرزمين افسانه‌اي طلايي است كه امروز مديترانه را با آن مي‌توان تعريف كرد. سرزمين افسانه‌اي طلايي كه امروزه در سياست خارجي مجموعه‌اي از كشورها كشش كافي براي لفاظي‌هاي سياسي و نظامي دارد. در مديترانه سال‌هاست همه مانند تركيه به دنبال منابع گاز هستند. هر نوع كشف و استخراج گاز از مديترانه موقعيت كشورها از جمله تركيه را در اروپا تقويت مي‌كند. اين امر موجب تحكيم هر چه بيشتر جايگاه آنكارا در ناتو و تحريك رقابت‌هاي نظامي فرانسه با تركيه در پيمان آتلانتيك شمالي مي‌شود. فراموش نكنيد كه تركيه بعد از امريكا دومين نيروي نظامي ناتو است. از سويي فرانسه خود را متحد ارمنستان و يونان و قدرت منطقه‌اي مديترانه مي‌داند و از سياست‌هاي يونان و قبرس جنوبي و ارمنستان و البته مصر و اسراييل با هدف تضعيف و كنترل تركيه در منطقه حمايت مي‌كند؛ با اين حال دكترين نظامي تركيه، مانع از قدرت‌نمايي فرانسوي‌ها در قفقاز و مديترانه شده است.
كشف شبكه جاسوسي فرانسه در تركيه، ايجاد روابط نظامي ويژه بين آتن و پاريس و افزايش حضور نظامي فرانسوي‌ها در شرق و جنوب مديترانه و مشاركت پاريس در مانورهاي جنگي يونان و قبرس جنوبي را بايد از دلايل عمده تشديد منازعات بين تركيه و فرانسه دانست. اين مساله را بايد مبارزه تركيه و فرانسه براي رهبري برخي حوزه‌ها نيز تلقي كرد. ارتباطات فرانسوي‌ها با ارامنه منحصر به سال‌هاي جنگ جهاني اول و بعد از آن نيست و به قرون وسطي بازمي‌گردد ولي اكنون بيشتر با جامعه سياسي ارامنه در پاريس تحليل مي‌شود كه افرادي مانند ادوارد بالادور ارمني تركيه‌اي و مشاور ژرژ پمپيدو رييس‌جمهور وقت فرانسه و بعدها نخست‌وزير فرانسه در دوره ژاك شيراك از نمونه‌هاي آن هستند. اگر سياست‌هاي فرانسه در حوزه‌هاي امنيت ملي يونان و مديترانه يا شمال آفريقا به نتيجه برسد اين روند ضمن آنكه منجر به حذف تركيه از معادلات اين مناطق خواهد شد، نفوذ پاريس را در اين نواحي افزايش خواهد داد و به رقابت ضمني پنهان در اتحاديه اروپا بين انگليس و آلمان يا ايتاليا با فرانسه منجر خواهد شد ولي در صورتي كه اين معادله معكوس شود، موقعيت‌هاي تركيه در مديترانه و قبرس و ناتو و شمال آفريقا تقويت مي‌شود.
تازه‌ترين دليل تنش اين دو كشور موفقيت‌هاي آذربايجان در قره‌باغ و شكست ارتش‌هاي ارمنستان و ارامنه جدايي‌طلب قره‌باغ با حمايت تركيه است. تركيه نشان داده كه داراي قابليت‌هاي موثر در مناطق پيشين عثماني است كه شمال آفريقا، قفقاز جنوبي و حتي قفقاز شمالي و حوزه‌هاي عربي خاورميانه را دربر مي‌گرفت. باتوجه به علايق اردوغان به نماد‌هاي مذهبي و ناسيوناليستي عثماني كشورهايي مانند فرانسه در مقابل آن خصومت نشان مي‌دهند و سياست خارجي اين دو كشور با يكديگر اصطكاك پيدا مي‌كند. تركيه با 84 ميليون نفر جمعيت و بيش از 783 هزاركيلومتر مربع مساحت از نظر نفوس و خاك به مراتب از فرانسه 67 ميليون نفري با 547 هزاركيلومتر مربع خاك اصلي، ارزش بيشتري دارد كه موقعيت خاص ژئوپليتيكي آن، اين جايگاه را بيش از پيش افزايش مي‌دهد. وجود تركيه در منطقه براي منافع غرب هنوز نيز اهميت زمان جنگ سرد را دارد.
علاوه بر آن قابليت‌هاي تركيه در عراق، سوريه، ليبي و آذربايجان به خوبي ديده شده است. فرانسه براي ايجاد توازن قوا و فشار بيشتر روي آنكارا، سعي در رودررو قرار دادن اتحاديه اروپا با تركيه دارد به همين دليل انتظار مي‌رود اتحاديه اروپا تحت فشار فرانسوي‌ها لغو گمركي بين تركيه و اتحاديه را بررسي كرده و شوراي اروپا آماده وضع تحريم‌ها عليه آنكارا باشد.تنش بين اين دو كشور منحصر به دوره آقاي مكرون نيست به خصوص در زمان ساركوزي نيز سابقه داشته ولي اكنون با درخواست اردوغان از مردم كشورش براي تحريم كالاهاي فرانسوي، مقامات پاريس در وضعيت بغرنج تجاري قرار گرفته‌اند. با اين حال براي اجتناب از جنگ تجاري با تركيه و از دست ندادن بازار وسيع اين كشور رسما اعلام كرده‌اند كه دنبال تحريم كالاهاي ساخت تركيه نيستند. از نظر منافع مالي نيز از دست دادن بازار مصرف 84 ميليوني تركيه در قبال بازار مصرف كمتر از 3 ميليوني ارمنستان و 11ميليوني يونان و 600 هزار نفري قبرس جنوبي كه در مجموع به 14 ميليون نفر نيز نمي‌رسد به هيچ عنوان منطقي نخواهد بود.
به عبارتي تجارت و بازرگاني بزرگ‌ترين نقطه ضعف پاريس در روابط بين‌الملل است كه با طرح ماهرانه آن توسط برخي كشورها مانند تركيه، فرانسوي‌ها پيگير سياست‌هاي خارجي جنجالي خود نمي‌شوند. در سال ميلادي گذشته فرانسه نزديك به 7 ميليارد دلار به تركيه صادرات داشته و متقابلا اين كشور چهاردهمين كشور واردكننده از فرانسه است، اين در حالي است كه فرانسه حتي جزو 10 كشور مطرح در روابط تجاري با ارمنستان هم نيست. به نظر مي‌رسد جنگ قدرت تركيه و فرانسه در نقطه مشخصي كنترل مي‌شود. اردوغان به هيچ عنوان موضوع پا پس كشيدن تركيه از حوزه‌هاي تعيين‌كننده در منافع ملي كشورش را بررسي نمي‌كند. شمال آفريقا مي‌تواند بستر بسيار جالبي براي ملاحظات تركيه در مديترانه و گاز باشد. به همين دليل اردوغان به صراحت مي‌گويد:«هر طرح و برنامه سياسي و اقتصادي از بالكان تا مديترانه و شمال تا جنوب آفريقا بدون تركيه شكست مي‌خورد.» تركيه به تنهايي با مجموعه كشورهايي مانند روسيه و فرانسه و مصر، امارات در ليبي رودررو است و جسارت سياسي و نظامي نشان مي‌دهد.
براي درك بهتر موضوع من پرونده مديترانه شرقي را از زاويه ديگري هم باز مي‌كنم. حداقل بيش از 120 تريليون مترمكعب گاز در مديترانه وجود دارد كه بيشتر از ذخاير عراق است. در نواحي مورد مناقشه توتال، شل و نوبل فرانسه، قطرپتروليوم، كوگاز كره جنوبي، اني ايتاليا و دلك اسراييل و اكسون موبيل امريكا فعاليت دارند. ميدان‌هاي مشخصي مانند گاليپسو براي اني و گلاكس براي اكسون تعيين شده است. در فعاليت‌هاي عمده انرژي حوزه دريايي منطقه براي تعيين مناطق منحصر اقتصادي، كشورهاي مصر، اسراييل، يونان، قبرس جنوبي، امارات و فرانسه به عنوان اعضاي اين قراردادها مانند پيمان «ايست مد» عملا كشورهاي مخالف تركيه هستند(ايتاليا و اردن و حتي تشكيلات خودگردان فلسطين نيز عضويت دارند) كه موجب تقويت يونان و قبرس جنوبي در منطقه شده است. به عبارتي جنگ گازي منطقه دليل اروپايي دارد و سياست تركيه عملا بر ضد اين دلايل است و موجب تشكيل جبهه انگليس، فرانسه، اسراييل، يونان، قبرس جنوبي، مصر، امارات و تا حدودي آلمان و ايتاليا با حمايت علني امريكا شده است. حتي روسيه نيز نگراني‌هاي خاص خود را دارد چراكه طرح‌هاي تركيه و كشورهاي فوق موجب تضعيف نفوذ مسكو در تركيه و اتحاديه اروپا مي‌شود و بازارگاز روس‌ها را نابود مي‌كند. موفقيت احتمالي كشورهاي معترض به تركيه مي‌تواند نقش تركيه به عنوان ترمينال مركزي لوله‌هاي عبوري گاز به اروپا را كم‌رنگ كرده و بر مشكلات آنكارا در پايتخت‌هاي اروپايي اضافه كند. توجه داشته باشيد كه تركيه سالانه به طور متغير به 50 ميليارد مترمكعب گاز نياز دارد و عمده گاز خود را از روسيه، آذربايجان و ايران خريداري مي‌كند. تركيه با فاصله 64 كيلومتر، نزديك‌ترين كشور به منطقه اكتشافات گازي مديترانه در اطراف قبرس است و حضور آن در اين حوزه به عنوان حوزه دريايي تركيه و در دفاع از سهم قبرس شمالي صورت مي‌گيرد كه البته حوزه آبي مورد ادعاي تركيه مورد مناقشه آنكارا و نيكوزياست.تركيه داراي منابع گازي در درياي سياه مانند تونا يك در ميدان گازي ساكاريا است كه گفته مي‌شود ذخاير گازي آن بالغ بر 320 ميليارد مترمكعب است و نياز 20 سال اين كشور را برطرف خواهد كرد. خريد گازي تركيه هر سال بيش از 12 ميليارد دلار است كه نشان مي‌دهد تا چه اندازه از نظر انرژي به خارج وابسته است و دستيابي به انرژي در درياي سياه و مديترانه مي‌تواند از وابستگي‌هاي آنكارا بكاهد و به همان اندازه بر وزن و اقتدار آن كشور بيفزايد. سياست‌هاي تركيه عمدتا براي تامين هر چه بهتر و بيشتر منافع ملي متمركز است و در اين جهت به شكلي عمل مي‌كند كه قطع جريان 3 ماهه گاز ايران به تركيه كه بر اثر انفجار در خط لوله انتقال گاز ايران به تركيه اتفاق افتاد، مشكل و ناپايداري در سيستم گاز مصرفي تركيه به وجود نياورد.
ضرورت تامين اين نيازها و دورنماي دسترسي به گاز در مديترانه از دلايل اصلي اتحاد تركيه با دولت ليبي است كه عملا بر ضد منافع امريكا در شمال آفريقا و مديترانه است و در سال 2019 توازن قوا را تا حدود زيادي به نفع آنكارا برهم زد. به همين دليل ژنرال حفتر به عنوان فرد مورد حمايت ايالات متحده، مخالف صريح حضور تركيه است. بايد اشاره كنم كه رويه ابتدايي تركيه در موضوع اكتشافات گازي در مديترانه شرقي بر دعوت از دو قبرس براي اشتراك مساعي به منظور تقسيم استخراج گاز و درآمدهاي آن بود ولي نيكوزيا ي‌جنوبي با تحريك يونان و اسراييل و اتكا به وجود دو پايگاه نظامي انگليس در خاك خود و حمايت‌هاي نظامي بريتانيا و آتن و نيز فرانسه به دعوت مقامات تركيه پاسخ مثبتي نداد و در نتيجه تركيه با دعوت قبرس شمالي وارد حوزه آبي تحت حاكميت شمال جزيره گرديد و روند امور به تنش كشيده شد.
من معتقدم اسراييل برنامه‌هاي تركيه در آب‌هاي منطقه را تهديد راهبردي براي خود مي‌داند و يكي از عوامل پيچيده شدن چالش‌ها در مديترانه شرقي است. البته بر اين باور نيز هستم كه باتوجه به در پيش بودن برخي چرخش‌ها در سياست‌هاي تركيه و اسراييل نسبت به يكديگر بايد در انتظار بهبود ضمني تنش‌ها در شرق مديترانه بود. فرانسوي‌ها منطقه را جغرافيايي مشتمل بر 1900 ميليارد مترمكعب گاز برآورد مي‌كنند و به دنبال تضمين منابع انرژي خود حداقل براي 50 سال آينده هستند و آن را مانند نروژ جديد ارزيابي مي‌كنند كه بر بستر عظيمي از گاز شمال است و اصولا دفاع آنها از قبرس جنوبي و يونان نيز بنا بر ملاحظات چاه‌هاي گاز مديترانه صورت مي‌گيرد. تركيه هيچ ابايي از روبه‌رو شدن با كشتي‌هاي جنگي فرانسه يا انگليس و يونان ندارد و ناوگان دريايي آن در اطراف جزاير كرت و رودوس حضور دارند. با توجه به اينكه عملكرد ناوگان جنگي تركيه در مديترانه در برابر كشتي‌هاي آلمان، فرانسه و انگليس هيچ‌وقت از روي ضعف نبوده و اصولا اساس سياست خارجي تركيه با نوعي خط‌مشي هجومي همراه است كه ناشي از اطمينان به موقعيت‌هاي ويژه خود در جغرافياي سياسي اروپا و نقش آن در تكميل و عملياتي كردن طرح‌هاي ناتو در دفاع از اروپاست. به نظر نمي‌رسد هيچ يك از اين دولت‌ها به خصوص فرانسه جرات اقدام نظامي عليه تركيه را داشته باشند.
مكرون و كارشناسان نظامي، رفتار تركيه را از موضع قدرت و تهاجمي ارزيابي مي‌كنند. اين كشور به دلايل زيادي از جمله موقعيت ژئوپليتيكي و تسلط بر بغازها و آب‌هاي سياه و مديترانه قابل به چالش گرفتن نيست و رفتارهاي پارلماني اروپايي‌ها عليه تاريخ عثماني و حمايت از ارامنه يا آرايش نظامي در شرق مديترانه بيشتر جنبه ايذايي دارد. اروپايي‌ها قدرت مديريت بحران‌ها در قفقاز و مديترانه را به دليل تصادم منافع آنان با يكديگر و نيز وجود دولت‌هاي مختلف محلي مانند مصر، ليبي و ايتاليا ندارند. شرق مديترانه صفحه شطرنج اردوغان با مكرون، السيسي و امريكا و اسراييل است. مهارت‌هاي سياسي رهبران تكليف موضوعات را روشن خواهد كرد. بنا به شرايط جديدي كه در روابط تركيه با اروپا و حتي امريكا شكل گرفته، غربي‌ها مايل به حذف عملي اردوغان از صحنه سياسي تركيه هستند و به همين دليل فرانسه از اتحاد قبرس و يونان حمايت مي‌كند يا به شارلي ابدو جرات مي‌دهد اردوغان را با تيشرت و شورت و قوطي آبجو كاريكاتور كند و اردوغان بعد از نمازجمعه اياصوفيه دعا مي‌كند كه فرانسه هرچه زودتر از شر مكرون خلاص شود.
مكرون و كارشناسان نظامي، رفتار تركيه را از موضع قدرت و تهاجمي ارزيابي مي‌كنند. اين كشور به دلايل زيادي از جمله موقعيت ژئوپليتيكي و تسلط بر بغازها و آب‌هاي سياه و مديترانه قابل به چالش گرفتن نيست و رفتارهاي پارلماني اروپايي‌ها عليه تاريخ عثماني و حمايت از ارامنه يا آرايش نظامي در شرق مديترانه بيشتر جنبه ايذايي دارد. اروپايي‌ها قدرت مديريت بحران‌ها در قفقاز و مديترانه را به دليل تصادم منافع آنان با يكديگر و نيز وجود دولت‌هاي مختلف محلي مانند مصر ليبي و ايتاليا ندارند. شرق مديترانه صفحه شطرنج اردوغان با مكرون، السيسي و امريكا و اسراييل است. مهارت‌هاي سياسي رهبران تكليف موضوعات را روشن خواهد كرد.