ثمر بخش و مفيد
سميه شكري| مُثمر نخستين كتاب فارسي درباره زبان‌شناسي و علم‌اللغه است كه سراج‌الدين علي‌خان آرزو دانشمند و شاعري هندي حدود 300 سال پيش آن را نگاشته است و دكتر سيد محمد راستگو آن را تصحيح كرده و بر آن مقدمه نوشته است. سراج‌الدين علي‌خان آرزو اكبرآبادي گوالياري (1169-1099 ه.ق) معروف به خانِ آرزو و ملقب به استعدادخان و متخلص به آرزو شاعر، نويسنده، اديب و دانشمند بسيار برجسته و بزرگ سده دوازدهم، اگر چه هندوستاني است و زبان مادري او اردو است با نوشته‌هاي پر برگ و بار و گوناگون، و پژوهش‌ها و نكته‌سنجي‌هاي نو و نابش، زبان و فرهنگِ فارسي را تا هميشه وامدارِ خود كرده است. او در بسياري از دانش‌هاي عقلي و نقلي، به‌ويژه در دانش‌هاي ادبي و به‌ويژه‌تر در شاخه‌هايي مانند زبان‌شناسي، سبك‌شناسي و نقد ادبي نه تنها در ميانِ هنديان كه در ميانِ ايرانيان نيز همانندي نداشت. آرزو در دوره‌اي كه بوي سلطه انگليسي‌ها از گوشه و كنار هندوستان به مشام مي‌رسيد و صداي خاموش شدن زبان فارسي شنيده مي‌شد، تمام تلاش خود را كرد تا آخرين نفس‌هاي زبانِ فارسي در هند عميق و دقيق باشد و گواه اين كلام آثار پربرگ و بار و گوناگون اوست كه به بيان مضامين و نام برخي از آثار او اكتفا مي‌كنم. در فرهنگ‌نويسي: سراج‌اللغه، چراغ هدايت، زوايد الفوايد، نوادر الالفاظ، نقد ادبي: تنبيه الغافلين، احقاق الحق، دادِ سخن، سراجِ منير، سراج وهاج، بلاغت: عطيه كبري، موهبتِ عظمي، دستور زبان: معيارالافكار، شرح‌نويسي: خيابانِ گلستان، شكوفه‌زار، شرح قصايد عرفي، شرح قصايدخاقاني، زبان‌شناسي: مثمر، تذكره‌نويسي: مجمع‌النفايس و از ميان سروده‌ها: ديوان اشعار بيش از سي هزار بيت، مثنوي جوش و خروش، مثنوي حُسن و عشق، عبرت‌فسانه، مثنوي مهر و ماه. مُثمِر كه نكته‌سنجانه‌ترين و پربارترين و پس از مجمع‌النفايس پربرگ‌ترين نوشته آرزوست، نخستين كتابِ فارسي است كه در زمينه زبان‌شناسي (= علم اللغه) نوشته شده است: زبان‌شناسي در معني گسترده و گذشته واژه كه واج‌شناسي، معني‌شناسي، صرف و نحو و ... را فرا مي‌گيرد. اينكه نخستين كتاب زبان‌شناسي فارسي را يك هندي مي‌نويسد، شايد ريشه در اين داشته باشد كه هند در زمينه پژوهش‌هاي زبان‌شناختي پيش‌گام است و نخستين بررسي‌ها و نوشته‌ها در اين زمينه، در اين سرزمين انجام گرفته است و پيشينه اين‌گونه پژوهش‌هاي آنان به چندين سده پيش از ميلاد مي‌رسد. در آن روزگارانِ بسيار دور، آنان در زمينه زبان و زبان‌شناسي، با رويكردهاي گوناگون، به پيشرفت‌هاي شايان رسيده بودند. شايد بتوان گفت ژن و ژنم بررسي‌هاي زبان‌شناختي در هنديان به ويژه اديبانِ آنان بيش از ديگران است. مُثمِر چنانكه خودِ آرزو در ديباچه ياد كرده بر بنياد كتاب المزهر سيوطي (911 – 849 ه.ق) بنياد نهاده شده است. المزهر في علوم‌اللغه و انواعها يكي از صدها نوشته سيوطي دانشمند بسياردانِ بسيارنويسِ مصري است كه آدمي در برابر گستره دانسته‌ها و نوشته‌هاي او جز شگفتي راهي ندارد. آرزو ارزش كتاب المزهر را به خوبي شناخته و به همين سبب سعي كرده است با سرمشق‌گيري از آن نخستين كتابِ زبان‌شناسي فارسي را با نام مُثمِر پديد آورد. نامي كه آشكارا در ساخت و معني از نام مزهر الگو گرفته است؛ مزهر از «زهره» به معني گل و شكوفه است و روي هم به معني شكوفا، و پُر گل و شكوفه. مثمر نيز از «ثمر» به معني ميوه است و روي هم به معني ميوه‌دار و پربار و به مجاز سودمند و ثمربخش، و راستي كه كتاب آرزو نيز بسي سودمند و ثمربخش است. ساختارِ كتاب مثمر بر چهل و دو بخش بنياد گرفته و هر بخش «اصل» ناميده شده، بخش‌هايي كه گاه بسيار كوتاه‌اند و بيش از چند سطر نيستند مانند اصل پانزدهم: در معرفتِ افراد و گاهي بسيار بلند و ده‌ها صفحه و بيشتر، مانند اصل سي و نهم: در بيانِ كلمات غيرِ مفرده كه بيش از 200 صفحه است. گاه نيز بخش‌ها به ويژه بخش‌هاي بلند زير‌بخش‌هايي دارند با نام‌هايي چون: تذييل (نوشتن در ذيل چيزي)، تذنيب (دنباله‌دار كردن)، تنبيه (بيدار كردن)، فايده (سود)، فايده جليله (سود بزرگ)، بشنو، بدان‌كه، مخفي نماند و... آرزو در اين اصل‌ها به مسائل گوناگوني چون ترادف، اشتراك، تباين، توافق، حقيقت و مجاز، اتباع، ابدال و ... را در زمينه زبانِ فارسي بررسي كرده است، در لابه‌لاي بررسي‌هايش به ريشه‌يابي برخي واژه‌ها پرداخته، چنانكه پيوند و هم‌ريشگي بسياري از واژگان فارسي با زبان هندي را نشان داده است. به شيوه هميشگي‌اش نقد ديدگاه‌هاي ديگران را از ياد نبرده و در همه اين زمينه‌ها نكته سنجي‌ها كرده و گاه به خطا نيز رفته است. مصحح كتاب دكتر سيد محمد راستگو سي سال پيش با نظريه «تلخ‌خوش» به جهان ادبيات فارسي معرفي شد و با تصحيح ديوان حافظ و ترجمه و تاليف ده‌ها كتاب خدمات شايسته‌اي به دوستداران زبان فارسي كرده است و اكنون با تصحيح متن دشوار و بدخوان مُثمر كمك بسيار بزرگي به پژوهشگران زبان و ادب فارسي نموده‌اند. در تصحيح متن مثمر از نسخ متعددي به شرح زير استفاده شده است: دو ميكروفيلم از نسخ آستان قدس رضوي كه يكي از نسخه كتابخانه ناصريه لكهنو تهيه شده است؛ ميكروفيلمي از نسخ دانشگاه تهران كه از كتابخانه انجمن آسيايي بنگال تهيه شده است؛ عكس از نسخه خطي موجود در كتابخانه رضا رامپور هند كه به خط خودِ آرزو است؛ عكس از نسخه خطي دانشگاه پنجاب؛ نسخه چاپي ريحانه خاتون كه در دو بخش در پاكستان و دهلي به چاپ رسيده است. در تصحيح و ويراست كتاب از شيوه گزينشي استفاده شده، يعني آنچه را درست‌تر به نظر رسيده را در متن قرار داده و دگرگوني‌ها و نسخه‌بدل‌ها در پانوشت آورده شده است. اين كتاب با همكاري «موسسه پژوهشي ميراث مكتوب» كه سال‌هاست به‌طور تخصصي در زمينه تصحيح و چاپ نسخ خطي فعاليت مي‌كند، منتشر شده و از طريق وبگاه اين موسسه قابل تهيه است.