«كلام و جامعه» اثر يوزف فان اس
عقيده در عينيت جامعه
عظيم محمودآبادي
درباره علم «كلام» در جهان اسلام، كتاب‌ها و مقالات متعددي تاكنون نوشته شده است؛ در اين خصوص هم اسلام‌شناسان مسلمان و هم مستشرقان نامسلمان آثار متعدد و بعضا قابل توجهي را توليد كرده‌اند. اما كمتر از 3 سال پيش كتابي در اين حوزه تحت عنوان «كلام و جامعه» منتشر شد كه اثر يوزف فان اس بود. اين كتاب هر چند از حيث غنا و قوت از ديگر رقباي پيشينش سبق مي‌برد اما آنچه آن را به كلي اثري متفاوت كرد، سبك و سياق بي‌نظير و يگانه آن بود. سبك و سياقي كه بر خلاف ديگر آثاري كه در اين حوزه توليد شده، سعي دارد فراز و فرود علم كلام را بر اساس تحولات سياسي، اجتماعي و فرهنگي در سده‌هاي دوم و سوم هجري تحليل و تبيين كند. بنابراين «كلام و جامعه» به بررسي شكل‌گيري و رشد علم كلام اسلامي در فرقه‌ها، نحله‌ها و مذاهب مختلف در بستر تاريخي خود مي‌پردازد. اين پژوهش تا جايي كه اقتضاي آن وجود داشته از سبك زندگي، شغل، طبقه اجتماعي و روابط دوستانه و... متكلمان نيز غافل نبوده است. به طوري كه خواننده همزمان با زندگي و زمانه از سويي و انديشه‌هاي ديني- مذهبي متكلمان مختلف در طول سده‌هاي دوم و سوم به شكل كاملا تحقيقي آشنا مي‌شود. نگاه تاريخي به تحولات كلامي همزمان مي‌تواند نشان دهد برخي معضلات فكري- عقيدتي از كجا آغاز شدند و چه مسائل و انگيزه‌هاي سياسي در به وجود آمدن آنها دخيل بوده‌اند. اين مساله از آن جهت اهميت دارد كه گاه به نظر مي‌رسد، ريشه برخي معضلات عقيدتي انگار به درستي شناخته نشده و حتي گاه داوري‌هايي هر چند مشهور اما به غايت غلط را رقم زده است. از جمله اينكه در همان اوايل اين پژوهش، خواننده با موضوعي روبه‌رو مي‌شود كه مي‌توان از آن به «غالي‌گري سنّي‌گرايانه» تعبير كرد. هر چند اين تعبيري نيست كه نويسنده آن را به كار برده باشد اما دست‌كم به گمان راقم اين سطور، مدلول سخن او بر مبناي فكت‌ها و ارجاعاتش چنين است. نگاه تاريخي- تحليلي يوزف فان اس(نويسنده اين كتاب) به علم كلام، اين جرات و جسارت را به او مي‌دهد تا در برخي احاديث مشهور نيز ابراز ترديد كند و اصل و اساس آن با چالش جدي مواجه شود. اين مساله گذشته از جذابيت تحقيقي‌اش مي‌تواند به پر شدن برخي خلأها و تصحيح برخي مباني تحليلي براي محققان و علاقه‌مندان اين حوزه بينجامد. «كلام و جامعه» چنانكه گفته شد به مباحث كلامي در سده‌هاي دوم و سوم مي‌پردازد و خواننده مي‌تواند با مواضع فقها و علماي بزرگ اهل سنت و شخصيت‌هايي نظير ابوحنيفه درباره جنگ‌هاي جمل و صفين آشنا شود. او هر چند با استناد به سخني از امام علي(ع)، سپاه شام در صفين را «مومن» مي‌خواند اما معتقد است كه آنها ابدا بر صراط مستقيم نبودند. پايه‌گذار مذهب حنفي البته در مورد جنگ جمل كه يك سوي آن امام علي(ع) و سوي ديگر آن عايشه، طلحه و زبير بودند رايي به طوركلي متفاوت صادر مي‌كند. رايي كه در واقع رايي نيست و ترجيح مي‌دهد از كنار آن با سكوت بگذرد:«خدا بهتر مي‌داند كه در اين واقعه چه گذشته است»! گفته شده ابوحنيفه با عبارت «والله اعلم» از داوري در مورد جمل به عنوان نخستين جنگي كه ميان امت اسلام برپا شد، احتراز مي‌كرد و بعدها اين رويه را حتي به جنگ صفين كه پيش‌تر حكمش را درباره‌اش صادركرده بود، تعميم داد. در واقع در اين واقعه(صفين) نيز برخلاف نظري كه قبلا داده بود، حاضر نشد سپاهي را كه به جنگ خليفه مشروع- حتي با معيارهاي اهل سنت- آمده بود را بپذيرد و در اين مورد هم حكم بر خاموشي و «خدا بهتر مي‌داند» داد. موضعي كه در واقع يادآور مواضع «مُرجئه» است كه بر همين اساس ابوحنيفه را نيز بر طريق آنان خوانده‌اند.
«كلام و جامعه» صرفا به مباحث عقيدتي بين مذاهب مختلف محدود نيست بلكه شامل بحث‌هاي الهياتي و مسائلي نظير وجود خدا، اينكه خدا جسم است يا نه، مساله نبوت، معاد، مخلوق بودن يا نبودن قرآن، وحي و... نيز مي‌شود. در اين مباحث مي‌توان با نخستين متكلمان شيعه و شخصيت‌هايي نظير زراره بن اعين، هشام‌بن حكم، ابوحمزه ثمالي، مومن‌الطاق و... آشنا شد. اينكه براي نمونه هشام بن حكم، صحابه خاص امام صادق(ع) چه سير فكري- عقيدتي در اديان مختلف از مسيحيت گرفته تا مانويت داشته است. او كه از شاگردان صادق امام صادق(ع) بود، آرايي كه در زمينه خداشناسي ارايه مي‌كند حقيقتا قابل تامل است و گاه به بحث‌هاي نسبتا متاخر فلسفه دين طعنه مي‌زند. نگاه او درباره علم پيشين خداوند، مساله شر، عصمت ائمه و بسياري موارد ديگر از مهم‌ترين مباحثي است كه مورد توجه او قرار گرفته است. علاوه بر مباحث كلامي- الهياتي حتي پاره‌اي مباحث فقهي نيز كه از اهميت و البته جذابيت خاصي برخوردارند در اين كتاب مورد بررسي قرار گرفته‌اند. «كلام و جامعه» كتابي به غايت تحقيقي و دانشگاهي است كه از اين حيث براي غيرمحققان، مطالعه آن چندان ساده نخواهد بود.
اما در عين حال مخاطب نسبتا عام اين اثر نيز مي‌تواند با پاره‌اي مسائل كلامي- الهياتي- فقهي از طريق منبعي دقيق و علمي آشنايي خوبي پيدا كند هر چند در پاره‌اي از مباحث فني به دشواري‌هايي بيفتد. «كلام و جامعه» مجموعه‌اي است در 6 مجلد كه به مباحث كلامي مسلمانان در سده‌هاي دوم و سوم مي‌پردازد. جلد نخست آن بيش از دو سال پيش منتشر شد و اكنون دومين جلد آن نيز در آستانه انتشار قرار دارد. اين مجموعه حاصل تحقيقات 12 ساله پروفسور يوزف فان اس، اسلام‌شناس آلماني و استاد بازنشسته دانشگاه توبينگن است. جلد اول اين مجموعه با ترجمه فرزين بانكي و احمدعلي حيدري از زبان آلماني به فارسي برگردانده و با ويراست علمي دكتر سيدمحمدرضا بهشتي، استاد فلسفه دانشگاه تهران توسط انتشارات دانشگاه اديان و مذاهب به چاپ رسيده است.