كتاب «تاريخ جامع ايران» در گفت‌وگو با سيدمحمد كاظم موسوي بجنوردي
تاريخ گمشده‌مان‌را پيدا كرديم
ما اميدواريم در ادامه بتوانيم تاريخ معاصر را هم به اين پروژه تاريخ جامع ايران اضافه كنيم. البته بايد بگويم بسياري از وجوه فرهنگي، تاريخي، سياسي و اجتماعي براي ما بايد مكشوف شود و ما منتظريم نقدها و پيشنهادات محققان و مورخان را در اين مورد جويا شويم و در مراتب بعدي آنها را تكميل كنيم. در پايان به اين نكته اشاره كنم كه مسلما اطلاع از پيشينه تاريخي يك سرزمين به‌منظور تثبيت و تبيين هويت و منافع ملي، براي مردم آن سرزمين بسيار لازم و مفيد است و بدين جهت وجود اين اثر در خانه هر ايراني، در تمام دفاتر و رايزني‌هاي فرهنگي و سفارتخانه‌هاي جمهوري اسلامي ايران توصيه مي‌شود و اميدواريم به زودي شاهد ترجمه اين مجموعه به زبان‌هاي ديگر به ويژه انگليسي و عربي باشيم
منوچهر دين پرست / پروژه نگارش «تاريخ جامع ايران» از حدود 11 سال پيش آغاز شد. اين مجموعه 20 جلدي با مشاركت 170 استاد و پژوهشگر زبده نوشته شده و تاريخ ايران از دوره باستان تا اواخر قاجاريه را در بردارد. در اين اثر تلاش شده تا موقعيت تاريخ تمدن ايران اسلامي در عرصه جهاني بيش از پيش روشن و تبيين شود. كتاب تاريخ جامع ايران همچنين كوشيده تا موقعيت ايران را درعرصه تاريخ و فرهنگ جهاني بيش از پيش روشن كرده و شكوه بي‌نظير آن را به همگان معرفي و تبيين شود. البته بايد گفت كه تبيين جايگاه اقوام و سرزمين‌ها در ايجاد، تحول و تداوم فرهنگ و تمدن جهان، جز با تحقيق و ثبت مستند و دقيق وجوه و اجزا و جلوه‌هاي تاريخ آن قوم و سرزمين به مفهوم عام متصور نيست. در نگارش كتاب 20 جلدي تاريخ جامع ايران كوشش‌هاي طراحان و مديران علمي و اجرايي اين اثر بزرگ بر آن بوده تا اثري جامع پديد آورند. براساس اعلام مركز دايرالمعارف بزرگ اسلامي پنج جلد نخست تاريخ جامع ايران به تاريخ ايران پيش از اسلام اختصاص دارد و دوره اسلامي تاريخ جامع ايران، 15 جلد از اين اثر بزرگ را در بر خواهد داشت. مجموعه 20 جلدي تاريخ جامع ايران، در مراسمي در 26 خرداد ماه 94 با حضور جمعي از مسوولان در مركز دايره‌المعارف بزرگ اسلامي رونمايي خواهد شد. سيدمحمد كاظم موسوي بجنوردي، رييس مركز دايره‌المعارف بزرگ اسلامي، در گفت‌وگوي اختصاصي با روزنامه اعتماد درباره اهميت اين اثر و جايگاه آن و همين طور فعاليت‌هاي دايره‌المعارف بزرگ اسلامي به برخي مسائل و موضوعات اشاره كرده است.
پروژه تاريخ جامع ايران كه توسط دانشمندان، نخبگان و محققان ايراني تاليف شده و به زودي در اختيار علاقه‌مندان و عموم مردم قرار مي‌گيرد چگونه و با چه ايده‌اي راه‌اندازي شد؟
به خوبي واقف هستيد كه هر حركت بزرگي با يك محرك جدي آغاز مي‌شود. ما از گذشته يعني حدود سه دهه پيش، برنامه‌هاي متعددي درمورد تاريخ ايران و تاريخ اسلام داشتيم. اما محركي كه باعث شد اين كار به صورت جدي آغاز شود بايد اعلام كنم با خاطره‌اي از دكتر ابراهيمي‌ديناني استاد مسلم فلسفه و عرفان اسلامي شروع شد. شبي در محل دايره‌المعارف برنامه‌اي داشتيم و استادان متعددي در اينجا حضور داشتند. آقاي دكتر ابراهيمي مقداري دير به مجلس ما آمد. از او علت را جويا شدم. گفت: راننده تاكسي مسير را گم كرده بود. من هم به راننده تاكسي گفتم مثل اينكه شما جغرافيا را گم كرديد، آن راننده به من گفت آقا ما تاريخ‌مان را هم گم كرديم. اين سخن دكتر ديناني در من اثر جدي داشت كه چرا تاريخ‌مان را گم كرديم. از آن موقع تصميم گرفتم با كمك اصحاب فرهنگ يك دوره تاريخ اجتماعي، سياسي، فرهنگي از ايران را براي مردم بنويسيم و آماده كنيم. طبيعتا شكل‌گيري يك طرح در اينجا به اين صورت است كه ايده‌اي را طرح مي‌كنيم و افرادي را تعيين مي‌كنيم كه پيش طرح را بنويسند. مثلا درمورد تاريخ ايران باستان من از دكتر رضايي باغ بيدي خواستم كه پيش‌طرحي
را آماده كند.
براي دوره تاريخ اسلام نيز دكتر سجادي پيش طرحي را آماده كردند. براي اين كار مشاوران عالي داشتيم و داريم كه براي انجام كار از نظرات آنها استفاده كرديم. مرحوم دكتر ايرج افشار، مرحوم دكتر رضا، مرحوم دكتر شرف‌الدين خراساني از جمله كساني بودند كه در راه‌اندازي اين طرح به ما كمك كردند اما متاسفانه عمرشان براي انتشار اين اثر قد نداد و فوت كردند. دكتر مجتبايي و دكتر سيد جواد طباطبايي هم از ديگر مشاوران عالي اين طرح هستند كه در انجام اين كار بسيار ما را كمك كردند و در رفع نواقص و تقويت مطالب مشاوره‌ها و راهنمايي‌هاي خوبي ارايه كردند. ما در اينجا شوراي عالي علمي 46 نفره داريم كه هر كدام نظرات‌شان براي اين كار اعمال شده است. اين طرح براي ما بسيار مهم بوده چراكه از دوران غارنشيني تاريخ باستان ايران آغاز كرديم و تا اواخر قاجاريه كار را به اتمام رسانيدم كه به عبارتي در 20 مجلد منتشر مي‌شود كه هر جلد آن در حدود 800 صفحه است.
ما قبل از اينكه بحث‌مان را ادامه بدهيم بد نيست قدري در مورد محتواي كتاب و فصول آن و اينكه مجلد‌هاي اين اثر به چه موضوعاتي اختصاص يافته بپردازيم.
پنج جلد نخست تاريخ جامع ايران به تاريخ ايران پيش از اسلام اختصاص دارد. جلد اول مشتمل بر سابقه انسان كهن در فلات ايران و تمدن‌هاي پيش از آريايي‌ها، ورود آريايي‌ها به ايران عصر مادها و قسمتي از تاريخ سياسي هخامنشيان است. جلد دوم با دنباله تاريخ هخامنشيان آغاز شده است. تاريخ ايران به روزگار سلوكيان، دولت‌هاي پراكنده يا ملوك‌الطوايف، عصر ساسانيان و سرانجام تاريخ اساطيري ايران در همين جلد مورد بررسي قرار گرفته است. جلد سوم تاريخ اقتصادي و اجتماعي ايران از آغاز تا پايان دوره ساساني، آنگاه تشكيلات اداري و نظامي در ايران و سرانجام باستان‌شناسي و هنر ايران در دوره‌هاي فرمانروايي مادها و هخامنشيان را دربردارد. در جلد چهارم ضمن ارايه تحقيق در هنر و معماري ايران پيش از اسلام، به اديان و آموزش و پرورش در ايران نيز توجه شده است. جلد پنجم هم مشتمل است بر تحقيق در زبان و ادبيات ايران، تاريخ‌نگاري، جغرافيانويسي، فلسفه و دانش‌هاي ديگر. دوره اسلامي تاريخ جامع ايران، 15 جلد از اين اثر بزرگ را دربرخواهد داشت. جلد اول (ششم از مجموعه) شامل تاريخ ايران از فتح اسلامي تا ظهور دولت‌هاي نيمه مستقل و مستقل است و مباحثي چون فتوح ايران و آخرين روزهاي دولت ساساني، ايران در عصر حكومت قومي عرب، ايرانيان و ظهور دولت عباسي، وزارت و ديوانسالاري ايراني و قسمتي از حكومت‌هاي شرقي و غربي ايران عصر اسلامي را در بردارد. جلد دوم (هفتم از مجموعه) مشتمل بر تاريخ دولت‌هاي ايراني در خراسان، شمال ايران، ايران مركزي و غربي و جنوبي از طاهريان تا كاكوئيان است و در هريك از اين ابواب تاريخ تشكيلات اداري و سياسي نيز مورد بحث قرار مي‌گيرد. دنباله آل‌بويه، غزنويان و ايران در عصر سلجوقيان، برخي سلسله‌هاي كوچك‌تر در غرب ايران، مانند بني‌‌سكمان در ارمنستان و ملوك قراباغ عنوان جلد سوم از دوره اسلامي (هشتم از مجموعه) تاريخ جامع ايران به شمار مي‌رود.
جلد چهارم (نهم از مجموعه) به تاريخ ايران از اتابكان تا قسمتي از ايلخانان اختصاص يافته است. در اين بخش دوره سلسله‌هاي موسوم به اتابكان، از اتابكان آذربايجان تا اينجوئيان، زمينه‌هاي هجوم مغول، جانشينان چنگيز، برپايي دولت ايلخانان، مورد بحث قرار مي‌گيرد و سازمان‌هاي سياسي اداري اين ادوار مطالعه مي‌شود. دنباله ايلخانان تا ظهور صفويان، عنوان جلد پنجم (دهم از مجموعه) است و در همين جا علاوه بر دوره دوم ايلخانان به عصر تركمانان و دوره مهم تيموريان و قسمتي از صفويان نيز پرداخته مي‌شود. دنباله عصر صفويان، ادوار حكومت افشاريان و زنديان در جلد ششم (يازدهم از مجموعه) مورد بحث قرار مي‌گيرد. جلد هفتم (دوازدهم از مجموعه) به عصر قاجار، تحولات مذهبي، روابط خارجي ايران با عثماني و دول قدرتمند اروپايي، زمينه‌هاي قيام و انقلاب مشروطه، نقش‌هاي طبقات اجتماعي در تحولات سياسي و اجتماعي، ورود تمدن جديد به ايران و بسياري مسائل ديگر نيز پرداخته مي‌شود. در پيوست‌هاي همين مجلد درباره خانات آسياي مركزي، خانات گنجه و شكي و قراباغ، هرمز و خليج فارس مطالعه شده است. جلد هشتم تا پانزدهم به تاريخ فرهنگي دنياي ايراني اختصاص دارد. جلدهاي هشتم و نهم مشتمل بر تاريخ علم و ادب و حاوي مباحثي چون نقش ايرانيان در نقل و ترجمه آثار علمي به زبان عربي، عصر تصنيف آثار علمي، دانش‌هاي فلسفي و كلامي در ايران و ميان ايرانيان، نجوم و رياضيات، علوم طبيعي و پزشكي، بيمارستان‌ها، دانش‌هاي ديني و مذاهب فقهي، تصوف و فرق صوفيه، تاريخ‌نگاري و چند مبحث ديگر است. جلدهاي دهم تا دوازدهم (پانزدهم تا هفدهم مجموعه) شامل تاريخ زبان و ادبيات فارسي از آغاز عصر اسلامي تا پايان عصر قاجار خواهد بود. در اين مجلد ادبيات فارسي در قلمرو فرهنگي ايران، بر حسب ادوار ادبي مورد بحث قرار مي‌گيرد. دوره بازگشت ادبي، ادبيات مشروطه، ادبيات عامه، روزنامه و روزنامه‌نگاري، ادبيات اقوام ايراني، تاريخ آموزش و پرورش و بسياري از جمله ديگر ابواب اين مجلدات است. جلدهاي سيزدهم و چهاردهم (هجدهم و نوزدهم مجموعه) مخصوص تاريخ هنر و معماري ايران شامل هنرهاي دستي و تزييني و نمايشي و آييني، موسيقي و معماري است. جلد پانزدهم (بيستم مجموعه) به مباحث تاريخ اجتماعي، نظام حقوقي در ايران، اديان و مذاهب در ايران، طبقات اجتماعي و حيات عامه اختصاص يافته است.
كوشش‌هاي طراحان و مديران علمي و اجرايي اين اثر بزرگ بر آن مقصود بوده تا اثري «جامع» يا لااقل نسبتا جامع پديد آورند. به طور كلي اين اثر 20 جلدي، بيش از 55 عنوان اصلي و 160 عنوان فرعي و حدود 300 عنوان فرعي‌تر را در بر مي‌گيرد. در خلال تحقيق و تدوين اين اثر، موضوع‌ها و عناوين فرعي ديگري به نظر رسيد كه در طرح اوليه وارد شد اما ساختار اصلي طرح تاريخ جامع ايران، همچنان به قوت خود باقي است. مجموعه قابل توجهي از محققان تراز اول در زمينه‌هاي تاريخ و فرهنگ و ادب ايران كه در داخل و خارج از كشور مشغول تحقيق و تدريس هستند، در تحقيق و تدوين اين اثر بزرگ مشاركت دارند.
دايره‌المعارف بزرگ اسلامي تدوين تاريخ جامع را چرا در راستاي اهداف كاري خود قرار داد؟
مركز دايره‌المعارف بزرگ اسلامي كه مي‌توانيم آن را بزرگ‌ترين نهاد پژوهش‌هاي فرهنگي در ايران و شايد جهان اسلام بدانيم، با آرمان بزرگي كار خود را آغاز كرد كه حتي عده‌اي معتقد بودند اين كار شدني نيست. اين مركز از آغاز، كار خود را با يك آرمان بزرگ شروع كرد كه عبارت بود از قرار گرفتن در جايگاه بزرگ‌ترين مركز فرهنگي جهان اسلام. ما براي رسيدن به اين هدف، در چهار محور عمده برنامه‌ريزي كرديم كه عبارت بود از جمع‌آوري منابع تحقيق، گردهم آوردن استادان و پژوهشگران برجسته، تربيت جوانان مستعد زيرنظر اين استادان و دستيابي به شيوه‌هاي ابتكاري براي بالا بردن راندمان تحقيقات. بر اين اساس، بزرگ‌ترين پروژه‌اي كه تعريف كرديم، انتشار دايره‌المعارف بزرگ اسلامي در بالاترين درجه از اعتبار علمي به سه زبان فارسي، عربي و انگليسي بود كه تاكنون 21 جلد به زبان فارسي، هشت جلد به زبان عربي و چهار جلد به زبان انگليسي منتشر شده است. خصوصا مجلدات انگليسي با عنوان «اسلاميكا» در محافل علمي غرب با استقبال زيادي روبه‌رو شده است و ارجاع به آن در مقالات علمي روز به روز بيشتر مي‌شود. در كنار دايره‌المعارف بزرگ اسلامي، تدوين و انتشار دانشنامه‌هاي ديگري را در دستور كار قرار داديم كه عبارتند از دانشنامه ايران در 30 جلد، دانشنامه ايران باستان، دانشنامه زبان و گويش‌ها، دانشنامه خليج فارس، دانشنامه تهران بزرگ، دانشنامه حقوق؛ دانشنامه فرهنگ مردم ايران و دانشنامه هنر. هر‌كدام از اينها در مراحل مختلفي
قرار دارند.
پس بايد تاكيد كنم كه سازماندهي و مديريت بايد خلاق باشد و خلق كند. يك نويسنده بخشي از كار است و سعي او مشكور هم هست اما كساني كه مديريت مي‌كنند و به دنبال تحقق انديشه‌اي هستند كه اين امر بسيار مهمي است و آن را بايد ارج گذاشت. انجام چنين كارهاي بزرگي در حوزه اسلام‌شناسي و ايران‌شناسي كه قطعا نه‌تنها در ايران بلكه در سراسر پهنه جهان اسلام نظير ندارد، مستلزم ايجاد بسترهاي لازم از جمله گردآوردن استادان بزرگ و نيز منابع تحقيق بوده است. درحال حاضر شوراي عالي علمي مركز دايره‌المعارف بزرگ اسلامي متشكل از 46 استاد برجسته است كه عموم آنها در حوزه فعاليت خود از چهره‌هاي بين‌المللي هستند.
كساني چون استاد فتح‌الله مجتبايي، دكتر نصرالله پورجوادي، دكتر غلامرضا اعواني، دكتر مهدي محقق، دكتر غلامحسين ابراهيمي ديناني، دكتر بدرالزمان قريب، دكتر ژاله آموزگار، دكتر داريوش شايگان، آيت‌الله دكتر مصطفي محقق داماد، آيت‌الله دكتر سيد محمد موسوي بجنوردي (برادر بنده)، دكتر محمد مجتهد شبستري، دكتر احمد مهدوي دامغاني، دكتر محمد دبيرسياقي، دكتر آذرتاش آذرنوش، دكتر احمد پاكتچي و استادان فرهيخته ديگري كه شايد مجال نام بردن از همه اين بزرگواران را نداشته باشم و از اين بابت از محضرشان پوزش مي‌طلبم. جا دارد از اعضاي فقيد شوراي عالي علمي نيز ياد كنم كه اگرچه در ميان ما نيستند اما امضاي علمي آنها براي هميشه پاي دايره‌المعارف بزرگ اسلامي و ديگر كارهاي اين مركز خواهد بود؛ كساني مانند شادروانان عبدالحسين زرينكوب و همسرشان دكتر قمر آريان، محمدحسن گنجي، ايرج افشار، عنايت‌الله رضا، عباس زرياب خويي، احمد تفضلي، شرف‌الدين خراساني و محمد ابراهيم باستاني پاريزي. شما چند مركز علمي مستقل در كشور را مي‌شناسيد كه اين همه چهره‌هاي بزرگ ملي و بين‌المللي را يك‌جا گرد آورده باشد و محصولات علمي و پژوهشي آن با مشاركت مستقيم و زيرنظر چنين افرادي شكل گرفته باشد؟
تاريخ‌نگاري در ايران داراي سنت ديرينه‌اي است. وجه مميزه مجموعه تاريخ جامع ايران را در چه چيزي مي‌دانيد؟
من معتقدم همان طور كه از عنوان اين اثر مشخص است جامعيت اين اثر از لحاظ تاريخ‌نگاري و تاريخ‌پژوهي امري مهم و جدي است. اغلب كتاب‌هايي كه درمورد تاريخ در ايران نوشته شده محصور به يك نفر يا يك موضوع مثلا رويداد سياسي 28 مرداد يا يك دوره تاريخ است. اما اين اثر داراي جامعيتي است كه تمامي ويژگي‌هاي اجتماعي و سياسي و فرهنگي را از نظر موضوعي مورد بررسي قرار داده است. مجموعه 20 جلدي تاريخ جامع ايران هم به لحاظ پهنه زماني و هم به جهت ابعاد تاريخي فعلا كامل‌ترين مجموعه منتشرشده از تاريخ ايران محسوب مي‌شود. البته متذكر بشوم كه پيش از اين نيز آثار پراكنده‌اي در اين موضوع تدوين و منتشر شده است كه از جمله آنها مي‌توان به كتاب تاريخ مفصل ايران باستان به قلم مشيرالدوله حسن پيرنيا، كتاب از پرويز تا چنگيز نگارش سيدحسن تقي‌زاده و مجموعه هفت‌جلدي تاريخ ايران چاپ انتشارات دانشگاه كمبريج انگلستان اشاره كرد. اما مجموعه 20 جلدي تاريخ جامع ايران هم به لحاظ پهنه زماني و هم به جهت ابعاد تاريخي فعلا كامل‌ترين مجموعه منتشرشده از تاريخ ايران محسوب مي‌شود كه دربردارنده تاريخ سياسي، اجتماعي، هنري، علمي و ادبي سرزمين ايران از پيش‌آريايي‌ها تا انقراض قاجار است و بحق مي‌توان از آن به عنوان اثري ملي كه همواره مايه افتخار و مباهات دولت و ملت ايران خواهد بود، نام برد. نام ايران در تاريخ همواره با حوادث و تحولات سياسي، اجتماعي و فرهنگي عجين بوده است. از يورش اسكندر تا استيلاي تيموريان، نه‌تنها هيچ كدام نتوانستند ريشه‌هاي مستحكم فرهنگ و تمدن اين سرزمين را از جاي درآورند، بلكه خود به مدافعان فرهنگ، تمدن و زبان ايران بدل شدند و ايران و ايراني همچنان از مدعيان برحق كهن‌ترين تمدن‌هاي بشري است. تدوين و نگارش تاريخ چنين سرزميني از مهم‌ترين وظايف مراكز پژوهشي است كه سال‌ها جاي آن در آثار منتشر شده خالي بود و نيز به سبب وسعت زماني و مكاني دنياي ايراني كاري بس دشوار بوده و اكنون با همت مركز دايره‌المعارف بزرگ اسلامي كه در عرصه بين‌المللي از مهم‌ترين مراكز پژوهش‌هاي اسلامي و ايراني است، اين مهم محقق شده است.
يكي از موارد تاريخ‌نگاري كه حتما به آن برخورد كرديد نگاه متعصبانه است. برخي به شيوه‌اي متعصبانه تاريخ‌نگاري مي‌كنند كه آنها را از شيوه علمي دور مي‌كند. تاريخ جامع ايران تا چه اندازه سعي كرده از اين نگاه دور باشد و همچنان نگاه علمي بر آن مستولي باشد؟
شما به نكته بسيار مهمي اشاره كرديد كه تمام سعي ما اين بوده كه ما از نگاه علمي منحرف نشويم. حتي در دايره‌المعارف‌هايي كه مي‌نويسيم به هيچ عنوان نگاه علمي را از خودمان دور نمي‌كنيم. مثلا وقتي درمورد شيخ احسايي، رهبر شيخيه مي‌خواستيم مطلبي بنويسيم از خود اعضاي شيخيه كه در كرمان هستند به آقاي ابراهيمي گفتم كه مطلبي در مورد شيخ احسايي بنويسند و پس از اينكه مطلب به دست ما رسيد از نظر علمي بررسي كرديم و ويرايش شد. ما به هيچ عنوان پيشداوري نداريم. ما داراي روش هستيم و به آن پايبنديم. حتما بايد منابع را ببينيم و به خصوص منابع دست اول را مدنظر قرار دهيم. در تمام طول تاريخ كارهايي كه درمورد آن موضوع انجام شده را حتما مورد بررسي قرار مي‌دهيم. البته نمي‌خواهم بگويم كه كار ما بي‌نقص است حتما داراي ايراداتي هست اما سعي ما اين است كه كمترين نقص را داشته باشد و محققان و انديشمندان نقدي را كه وارد مي‌دانند به ما بگويند.
كدام يكي از مقالات اين مجموعه به نظر شما جزو مقالات ارزشمند و قابل توجه و نوآور تلقي مي‌شود؟
به نظرم مقاله آل‌بويه براي دكتر سجادي مقاله ارزشمند و قابل توجهي است. همين طور مقاله صفويه هم برايم بسيار جالب بود. البته بايد بگويم كه دستچين كردن از ميان اين همه مقالات كار دشواري است و به نظرم اكثر مقالات براي علاقه‌مندان قابل توجه باشد. كوشش ما اين بوده و هست كه با زبان علمي براي مخاطبان‌مان سخن بگوييم. البته من در كنار سخنان و سوالات شما كه با حسن نيت و اشاعه فرهنگ ايراني و اسلامي طرح مي‌كنيد به نكته‌اي هم اشاره كنم كه پروژه نگارش «تاريخ جامع ايران» از حدود 13 سال پيش آغاز شد كه در اين راستا تدوين مجموعه «جغرافياي جامع ايران» در پنج جلد را آغاز كرديم كه در اين كار هم 60 استاد و پژوهشگر برجسته مشاركت داشته‌اند. هر دوي اين مجموعه‌ها آماده چاپ بود كه ما با مشكلات شديد مالي برخورد كرديم. براي حل اين مشكل، سراغ پيش‌فروش يا جذب اسپانسر هم رفتيم ولي نتوانستيم آن طور كه بايد و شايد منابع مالي لازم را فراهم كنيم زيرا وقتي بر اثر اقدامات دولت قبل، همه بخش‌هاي كشور در بحران و ركود مالي فرورفته، دست سرمايه‌گذاران خالي است. حتي براي انتشار اين اثر از برخي بانك‌ها تقاضاي وام كرديم.
بعد از اينكه پروژه تاريخ جامع ايران در 20 مجلد منتشر شود كار بعدي شما در مورد تاريخ جامع ايران چه خواهد بود؟
پروژه بعدي ما تكميل و ادامه اين كار است. هنوز خيلي از مسائل مانده است. به خصوص براي زمان معاصر يكصد سال اخير كه بسياري از موضوعات هنوز تاريخ نشده و اسناد آن منتشر نشده و حتي درمورد آنها كاري صورت نگرفته است كه نيازمند اين است كه محققان در مورد آن كار كنند و ما اميدواريم در ادامه بتوانيم تاريخ معاصر را هم به اين پروژه تاريخ جامع ايران اضافه كنيم. البته بايد بگويم بسياري از وجوه فرهنگي، تاريخي، سياسي و اجتماعي براي ما بايد مكشوف شود و ما منتظريم نقدها و پيشنهادات محققان و مورخان را در اين مورد جويا شويم و در مراتب بعدي آنها را تكميل كنيم. در پايان به اين نكته اشاره كنم كه مسلما اطلاع از پيشينه تاريخي يك سرزمين به‌منظور تثبيت و تبيين هويت و منافع ملي، براي مردم آن سرزمين بسيار لازم و مفيد است و بدين جهت وجود اين اثر در خانه هر ايراني، در تمام دفاتر و رايزني‌هاي فرهنگي و سفارتخانه‌هاي جمهوري اسلامي ايران توصيه مي‌شود و اميدواريم به زودي شاهد ترجمه اين مجموعه به زبان‌هاي ديگر به ويژه انگليسي و عربي باشيم.
برش- 1
پروژه نگارش «تاريخ جامع ايران» از حدود 13سال پيش آغاز شد كه ما با مشكلات شديد مالي برخورد كرديم. براي حل اين مشكل، سراغ پيش‌فروش يا جذب اسپانسر هم رفتيم ولي نتوانستيم آن طور كه بايد و شايد منابع مالي لازم را فراهم كنيم؛ زيرا وقتي بر اثر اقدامات دولت قبل، همه بخش‌هاي كشور در بحران و ركود مالي فرورفته، دست سرمايه‌گذاران خالي است. حتي براي انتشار اين اثر از برخي بانك‌ها تقاضاي وام كرديم.
برش- 2
مركز دايره‌المعارف بزرگ اسلامي كه مي‌توانيم آن را بزرگ‌ترين نهاد پژوهش‌هاي فرهنگي در ايران و شايد جهان اسلام بدانيم، با آرمان بزرگي كار خود را آغاز كرد كه حتي عده‌اي معتقد بودند اين كار شدني نيست. اين مركز از آغاز، كار خود را با يك آرمان بزرگ شروع كرد كه عبارت بود از قرار گرفتن در جايگاه بزرگ‌ترين مركز فرهنگي جهان اسلام.
اثری جامع
سیدصادق سجادی٭
درباره «تاریخ جامع ایران» معتقدم از آن‌جا که تاکنون اثری جامع مشتمل بر تاریخ چند هزار ساله ایران در قلمرویی که روزگاری از مصر تا حدود چین گسترده بود، به شکلی که همه یا بیشتر جنبه‌ها و جلوه‌های آن‌را در برگیرد، وجود نداشت، به تحقیق و تصنیف این اثر اقدام شد تا بتواند تصویری منسجم و جامع از آنچه طی هزاره‌ها بر این سرزمین و مردم آن گذشته است، ایجاد کند. همچنین در مورد این اثر باید بگویم که در این مجموعه از محققان و دانشمندان غیر ایرانی هم، علاوه بر ایرانیان استفاده شده است، زیرا کسانی که به همکاری در تالیف این اثر دعوت شده‌اند، هریک بهترین متخصص در آن موضوع به شمار می‌رفتند و در آن زمینه‌ها محققان ایرانی تحقیقات عمیق نداشتند. افزون بر آن، تعداد محققان غیر ایرانی در بخش مربوط به تاریخ ایران اسلامی نسبت به محققان ایرانی بسیار اندک است. ویژگی‌های «تاریخ جامع ایران» بسیار است و بهتر است خوانندگان و مراجعه‌کنندگان در این باره سخن گویند، اما اجمالا عرض می‌کنم که مهم‌ترین خصوصیت این مجموعه، جامعیت آن است. یعنی «تاریخ جامع ایران» منحصر به تاریخ سیاسی ایران از پیش از اسلام تا سقوط قاجاريان نیست، بلکه تاریخ فرهنگی، اجتماعی و قسمتی از تاریخ اقتصادی ایران را هم در بردارد. منظورم از تاریخ فرهنگی، وجه عام آن است؛ یعنی تاریخ زبان و ادبیات، تاریخ علوم، اعم از علوم محض و علوم موسوم به علوم انسانی به علاوه وجود طیفی وسیع از محققان و نویسندگان و تنوع دیدگاه‌ها بر غنای اثر بسی افزوده است. بنده فکر می‌کنم این اثر با استقبال سطوح مختلف جامعه از استادان و محققان و دانشجویان تا همه طالبان تاریخ ایران روبه‌رو شود. به عبارت دیگر باید چنین شود. هر ایرانی باید تاریخ خود را، به اجمال یا تفصیل بداند. دانستن تاریخ برابر است با اطلاع از منافع ملی ایران و کوشش برای حفظ آن. مشکلات این کار بسیار بوده است. همین جامعیت اثر از طرفی دشواری‌های متعدد در انتشار این اثر سترگ ایجاد کرد. تاریخ جامع ایران کوشیده است موقعیت ایران را در عرصه تاریخ و فرهنگ جهانی بیش از پیش روشن کند و شکوه کم‌مانند آن را نشان دهد. تبیین جایگاه اقوام و سرزمین‌ها در ایجاد، تحول و تداوم فرهنگ و تمدن جهان، جز با تحقیق و ثبت مستند و دقیق وجوه و اجزا و جلوه‌های تاریخ آن قوم و سرزمین به مفهوم عام متصور نیست. تاریخ جامع ایران کوشیده است موقعیت ایران را در عرصه تاریخ و فرهنگ جهانی بیش از پیش روشن کند و شکوه کم‌مانند آن را نشان دهد. کوشش‌های طراحان و مدیران علمی و اجرایی این اثر بزرگ بر آن بوده تا اثری جامع پدید آورند. در پایان متذکر شوم که به لحاظ مادی تهیه مقدمات و سپس ورود به متن کار، جلب همکاری محققان، بررسی و رد و تصویب هریک از فصولی که نوشته می‌شد، انواع ویرایش‌های علمی و فنی، تکمیل و تهذیب مقالات وارده و سپس مسائل و مشکلات عدیده چاپ از جمله دشواری‌های این کار بزرگ بوده است.٭ عضو شورای عالی علمی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی