از كينه‌جويي تا شهرت‌طلبي

روزنامه قانون نام نشريه‌اي است فارسي‌زبان كه ميرزا ملكم خان ناظم‌الدوله (1287-1212) روشنفكر، روزنامه‌نگار، ديپلمات، سياستمدار دوره قاجار و بنيانگذار فراموشخانه در ايران، اولين شماره آن را در دوم اسفند 1268 در لندن منتشر كرد. از اين روزنامه امروز 41 شماره به جا مانده است. ملكم خود مي‌گفت كه چهل، پنجاه شماره منتشر كرده است. اين روزنامه به نظام حكومتي قاجار با لحني تند انتقاد مي‌كرد و اين نظام را استبدادي مي‌دانست و بر تغيير سيستم حكومتي تاكيد داشت. به‌همين دليل، انتشار اين روزنامه با محدوديت‌هايي از سوي دولت وقت مواجه بود. اين روزنامه كه با دربار ايران رابطه خوبي نداشت، توزيع آن را در ايران بيشتر اوقات ممنوع مي‌كردند و از طريق افراد معتمد يا پيچيدن روزنامه در لاي روزنامه‌هاي ديگر به ايران وارد مي‌شد. توقيف اين روزنامه در ايران و جلوگيري از توزيع آن سبب مي‌شد كه خوانندگان بيشتري پيدا كند.
روزنامه قانون با وجود مخالفت حكومت به دست خوانندگان مي‌رسيد. براي برخي به ‌صورت مستقيم و به نشاني خودشان ارسال مي‌شد و براي پيروان ملكم و افراد فراموشخانه محرمانه فرستاده مي‌شد. بيشتر خوانندگان قانون از فارغ‌التحصيلان و محصلان دارالفنون بودند. چند شماره از قانون با همكاري كساني در كنار ملكم نوشته شده است از جمله اين افراد سيدجمال‌الدين اسدآبادي است. 
مقايسه نثر روزنامه قانون با روزنامه‌هاي پيش از آن، كه اتفاقا همگي نيز با كاركرد مشابه يعني اطلاع‌رساني منتشر مي‌شدند، به سادگي نشانگر تاثيرگذاري او بر نثر زمانه خويش است. جملات قانون بسيار كوتاه بود. از جملات متعدد وابسته و معترضه و اشاره به آيات و احاديث در نثر ملكم خبري نيست. ملكم درگزينش واژگان و يكپارچگي عبارات و درستي سخن دقت بسيار مي‌كرد و به اين ترتيب نثرش در عين سادگي و رواني از فصاحت و بلاغت بي‌بهره نبود.
ملكم در راه‌اندازي روزنامه «قانون» دو هدف عمده را دنبال مي‌كرد: 
1- انتقام‌گيري از امين‌السلطان و واداشتن صدراعظم و نيز ناصرالدين شاه به سازش با او و دادن امتيازهايي مانند مشاغل درآمدزا يا القاب به او.
2- ترويج آراي شبه مدرنيستي و غرب‌زده كه در سال‌هاي پاياني سلطنت ناصرالدين شاه و پس از دوران ميرزا حسين‌خان سپهسالار، امكان فعاليت و تاثيرگذاري بيشتري پيدا كرده بود.
ميرزا ملكم براي پيشبرد اهداف خود، در روزنامه قانون از اهرم‌هايي همچون «استفاده از شعار «قانون‌گرايي» و «قانون‌خواهي» و «ضرورت برقراري حاكميت قانون» و «تبليغات افشاگرانه عليه امين‌السلطان، در عين حفظ حرمت ناصرالدين شاه و چاپلوسي براي‌او» و «ژست آزادي‌خواهي و نيز دلسوزي ظاهري براي وضع فلاكت‌بار مردم» استفاده مي‌كرد.
در نشان روزنامه «قانون»، سه شعار «اتفاق، عدالت، ترقي» آمده بود. انتشار قانون مدت هشت سال به ‌طول انجاميد. قانون، اول به  ‌صورت يك نشريه ماهانه منتشر مي‌شد. قانون بيشتر يك نشريه تبليغاتي فصلي بود تا يك روزنامه به معناي واقعي كلمه. قانون به لحاظ حرفه‌اي نشريه‌اي ضعيف بود و در مقايسه با نشريات ادواري ترويج‌كننده مدرنيسم و شبه‌مدرنيسم غرب‌زده همچون اختر، از قدرت تاثيرگذاري و توان حرفه‌اي بسيار كمتري برخوردار بود. 
روزنامه قانون جز در ميان جمعي فراماسونر همسو با ملكم و گروهي از پيروان او و برخي منورالفكران داخل حكومت و معدود شاهزادگان غرب‌زده نزديك ملكم، هيچ مخاطب جدّي در ميان اقشار و صنوف مردم نداشت. او با انتشار قانون مي‌كوشيد تا بي‌اعتباري ناشي از رسوايي‌هايي چون «قرارداد لاتاري» و «قرارداد رويتر» را از اذهان پاك كند. ملكم راه پيشرفت ايران را پذيرش نظام حكومتي غرب مي‌دانست.
ميرزا ملكم به ظاهر در تدوين مقالات قانون از همكاري‌هاي ميرزا آقاخان كرماني، ميرزا آقاخان بردسيري و حتي كمك‌هاي مقطعي سيدجمال‌الدين اسدآبادي بهره‌مند بود. ملكم تلگرامي براي امين‌السلطان فرستاد و پيشنهاد آشتي با او را مطرح كرد. ملكم پيشنهاد كرد كه وزير مختار جديد دولت ايران يعني علاءالسلطنه بركنار شود و ميكاييل برادر ملكم كاردار سفارت ايران در لندن شود و ملكم نيز علاوه بر انتصاب به وزير مختاري ايران در انگليس، سفير ايران در پاريس شود. امين‌السلطان به درخواست‌هاي او اعتنايي نكرد و پس از آن ملكم، صدراعظم را در روزنامه قانون به باد دشنام و انتقاد گرفت و از «نبود امنيت و قانون و آيين كشورداري در ايران» و نيز «فقر و محنت مردم» سخن گفت. 
گروهي در ايران معتقدند مورخان فراماسونر در تاريخ معاصر ايران بنا به دلبستگي‌هاي شخصي و اغراض سياسي و پيوندهاي مسلكي درخصوص نقش نشريه قانون و ميزان تاثيرگذاري آن اغراق كرده‌اند. ملكم خان روزنامه «قانون» را راهي براي اشاعه قانون‌گذاري و ترويج آن، ترويج روزنامه‌نگاري، ايجاد اسلام‌گرايي بر پايه اسلام سياسي، تبليغ براي ايجاد مجلس شوراي ملي، ترويج آزادي بيان و آزادي سياسي، رفع تبعيض از زنان و حضور آنان در مجامع و... مي‌دانست.
كوهستاني‌نژاد پژوهشگر تاريخ ايران معاصر معتقد است: «اين روزنامه را بايد مبدع فحاشي‌هاي عجيب و غريب برشمرد. تا قبل از آن در هيچ يك از روزنامه‌ها و مجلات ايران و ايرانيان خارج كشور گرايش در به‌كار بردن كلمات ركيك وجود نداشت. در اين زمينه قانون يك نقطه شروع و با توجه به مطبوعات پس از آن تاكنون يكي از قله‌هاي فحاشي در نشريات به شمار مي‌رود. مروري بر فحاشي‌هاي مندرج در قانون خواننده را با فضاي آن آشنا مي‌كند. در شماره اول قانون وزراي ايران، وزراي بي‌ناموس خوانده مي‌شوند. استفاده از ناسزا تا بيست شماره اول قابل مشاهده است اما با تذكرهاي سيدجمال و ميرزا آقاخان نوري كمتر از اين واژه‌ها بهره برده است. ملكم روزنامه «قانون» را وسيله‌اي براي ارضاي حس كينه‌جويي، ارضاي حس شهرت‌طلبي يك سياستمدار كهنه‌كار و براي ارضاي حس خودنمايي به‌كار مي‌برد.»