گزارش ميداني «اعتماد» از انتخابات تركيه
مسير پر دست‌انداز خروج اردوغان از قدرت
بيماري رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه به اندازه لرزاندن صحنه انتخابات پرچالش پيش روي تركيه قدرتمند نبوده است
فاطمه كريمخان
شايع شده است كه رجب طيب اردوغان پيش از انتخابات از دنيا مي‌رود، مي‌گويند اين يك پيشگويي است كه چند هفته پيش «سي‌ان‌ان» ترك آن را منتشر كرده است، چيزي در رديف پيش‌بيني نتايج بازي‌هاي فوتبال توسط اختاپوس و توسل به جادوگري براي بردن در رقابت‌هاي سياسي. اين البته شايد مسخره‌ترين حرفي كه در مورد نتيجه انتخابات تركيه در كوچه و خيابان شنيده مي‌شود باشد، اما تنها نمونه از اخبار جعلي و اطلاعات ناقصي كه چپ و راست در پس زمينه انتخابات تركيه به گوش مي‌رسد، نيست.
از روز چهارشنبه كه يك گفت‌وگوي تلويزيوني زنده اردوغان در يكي از رسانه‌هاي حامي دولت براي دقايقي قطع شد، گفت‌وگو در مورد وضعيت سلامتي او به يكي از داغ‌ترين بحث‌هاي انتخاباتي تركيه تبديل شده است. رييس‌جمهور فعلي تركيه در جريان همان مصاحبه زنده، بعد از يك تنفس بيست دقيقه‌اي به جمع روزنامه‌نگاراني كه شاهد مصاحبه زنده او بودند، برگشت و گفت كه حالش خوب است، او همچنين گفت كه «چنين حوادثي» در جريان يك هفته كاري بسيار شلوغ مانند آن چيزي كه اردوغان در هفته گذشته پشت سر گذاشته، عادي است. با اين وجود كمپين اردوغان اعلام كرد كه سه برنامه از پيش برنامه‌ريزي شده او را در منطقه آناتولي در روز چهارشنبه لغو خواهد كرد، بعد از اينكه اواخر شب چهارشنبه، كمپين اردوغان اعلام كرد كه برنامه‌هاي روز پنجشنبه رييس‌جمهور هم لغو شده و او در مراسم افتتاح يك نيروگاه اتمي به صورت تله‌كنفرانس شركت خواهد كرد، شايعات در مورد وضعيت سلامتي رييس‌جمهور به سرعت افزايش پيدا كرد.
گفت‌وگو در مورد اينكه ممكن است اردوغان سكته كرده باشد، از چند حساب توييتري كه متعلق به افرادي ساكن خارج از تركيه هستند آغاز شد، اما وزير بهداشت تركيه چهارشنبه شب هم در توييتر و هم پنجشنبه صبح در چند بخش خبري در تلويزيون‌هاي تركيه اخبار در مورد سكته رييس‌جمهور را رد كرد.
با اين وجود انتشار اطلاعات ناقص و غلط در مورد انتخابات وارد مرحله‌اي تازه‌تر شده است. حوادث جديد، مساله حملات مسلحانه به دفترهاي حزب عدالت و توسعه در گوشه و كنار تركيه را كه دستمايه‌اي براي فشار بيشتر به احزاب چپ‌گراي حاضر در انتخابات شده بود، عقب زده است. حالا در كافه‌ها و اينجا و آنجا هر جا كه جمع‌هاي كوچكي براي حرف سياسي تشكيل مي‌شود، بحث داغ مردم در مورد سلامت اردوغان است. اردوغان مي‌گويد كه پزشكان وضعيت او را «آنفلوآنزاي معده» تشخيص داده‌اند كه بيماري شايع اين فصل در تركيه است. كمپين اردوغان تا بهبودي حال رييس‌جمهور، معاون او فواد اوكتاي را به جاي او در برنامه‌هاي انتخاباتي قرار داده است.
نگراني در مورد وضعيت سلامت اردوغان بي‌سابقه نيست، آخرين باري كه سلامتي اردوغان خبرساز شده بود، به چند هفته بعد از كودتاي شكست خورده عليه دولت او در سال 2016 برمي‌گردد. در حادثه‌اي مشابه آنچه روز چهارشنبه رخ داد، در سال 2016 هم برنامه اردوغان در جريان يك مصاحبه زنده تلويزيوني دچار وقفه شد. مانند اين دفعه، از حادثه قبلي هم تصويري وجود ندارد يا منتشر نشده است. بار قبل، شبكه خبري وقفه را با تبليغات پر كرد و اردوغان دوباره به مصاحبه برگشت. يك‌بار ديگر در سال‌هاي 2011 و 2012 موقتي اردوغان به دليل مشكل گوارشي تحت عمل جراحي قرار گرفته بود، سلامت او تيتر اخبار و مساله روز تركيه شده بود. با اين حال، اردوغان تا امروز از همه اين چالش‌ها بدون آسيب جدي به شهرت، اعتبارش بيرون آمده است.
نيروگاه اتمي كه روز پنجشنبه افتتاح شده است، يكي از چندين نيروگاه اتمي است كه با مشاركت روسيه در اين كشور ساخته شده است. عمده مالكيت چهار نيروگاه اتمي آق‌قويو متعلق به روسيه است، خيلي اتفاقي افتتاح يكي از اين پروژه‌ها كه كلنگ آن سال‌ها پيش به زمين خورده بود با تقويم يكي از حساس‌ترين انتخابات تركيه همزمان شده است. به هر حال، حضور روز پنجشنبه اردوغان در برابر دوربين‌ها نشان مي‌داد كه رييس‌جمهور 69 ساله تركيه اگر به شدت بيمار نباشد، اما حتما خسته است.
شايعه‌ها البته به‌رغم اين حضور تلويزيوني، تمام نشده است. مردم دوست دارند حرف بزنند و نظراتي كه كمپين اردوغان از آن خوشش نمي‌آيد، از نظراتي كه ممكن است كمپين او از آن استقبال كنند، بيشتر به گوش مي‌رسد. مصطفي يك مرد 40 ساله در يك مغازه سلماني در يكي از محله‌هاي استانبول مي‌گويد: «اردوغان دوست دارد طوري رفتار كند كه دلسوزي ديگران را جلب كند. حالا كه نارضايتي از او زياد است مي‌خواهد طوري رفتار كند تا نظر مردم را از عملكردش پرت و محبت طلب كند. تمام اين داستان بيماري هم براي پرت كردن حواس مردم از عملكرد بد اقتصادي اوست. سال گذشته تركيه ركورد تورم را در تاريخ خودش شكسته است. اما اردوغان باز هم مي‌خواهد در قدرت بماند.»
اردوغان در حال حاضر بيست و يكمين سال حضور خود در قدرت را سپري مي‌كند. تركيه سال گذشته با تورم نقطه به نقطه‌اي بالاتر از 80 درصد روبهرو بوده، اين رقم در بيست و چهار سال گذشته بي‌سابقه است، هر چند دولت موفق شده تورم را در طول يك‌سال به 40 درصد كاهش دهد، قيمت‌ها هم مثل بدبيني به دولت مستقر تركيه هنوز به نسبت قبل از پاندمي به شكل قابل ملاحظه‌اي بالاست.
حداقل حقوق در تركيه براي سال جاري رقمي در حدود ده هزار لير تركيه، معادل حدود 500 دلار، تعيين شده است. هر چند به نظر مي‌رسد كه اين رقم بايد جوابگوي هزينه‌هاي زندگي حتي در شهر‌هاي گراني مثل استانبول باشد، مردم و به خصوص جوان‌تر‌ها همچنان احساس مي‌كنند كه روز به روز فقير‌تر مي‌شوند.
زينب يك دانشجوي بيست و دو ساله كه در يك كتابفروشي كار مي‌كند، مي‌گويد: «حداقل حقوق براي كساني است كه كار ثابت دارند. بيشتر كساني كه در سن پايين و به صورت پاره‌وقت كار مي‌كنند، كار ثابت ندارند. خيلي از كساني كه سي يا سي و پنج ساله هستند هم نمي‌توانند كار ثابتي پيدا كنند. من براي هر هشت ساعت كار در كتابفروشي 200 لير دريافت مي‌كنم، يعني هفته‌اي 400 لير و در مجموع ماهي 1600 لير. رفتن از خانه تا دانشگاه با وسايل حمل و نقل عمومي تقريبا به همين اندازه در مي‌آيد، يعني تمام پولي كه درمي‌آورم را خرج جابه‌جايي در شهر مي‌كنم. خوب ما از اين وضعيت راضي نيستيم.»
يك نظرسنجي كه توسط المانيتور انجام شده، نشان مي‌دهد كه 45 درصد از شركت‌كنندگان در نظرسنجي اعتقاد دارند كشور تركيه در مسير غلطي حركت مي‌كند، در حالي كه تنها 30 درصد از شركت‌كنندگان فكر مي‌كنند مسيري كه اردوغان در پيش گرفته، درست است. بيش از شصت درصد شركت‌كنندگان در نظرسنجي المانيتور مي‌گويند از عملكرد دولت اردوغان رضايت ندارند، در حالي كه اندكي بيش از 35 درصد از آنها معتقد هستند كه عملكرد دولت اردوغان رضايت‌بخش است.
با وجود اينكه برخي مردم به حال بد اردوغان بدبين هستند و آن را حربه‌اي انتخاباتي مي‌دانند، خيلي‌ها هم واقعا نگران آن چيزي كه در هفته‌هاي آينده در كشور رخ مي‌دهد، هستند. ترس عمومي از اينكه كشور به يك دوره ديگر از بي‌ثباتي سياسي وارد شود و درگيري بر سر قدرت باعث شود بحران اقتصادي از اينكه هست هم بدتر و شديدتر شود، در حرف‌هاي مردم به وضوح شنيده مي‌شود.
در يك ميوه‌فروشي صاحب مغازه با يادآوري دوران درگيري‌هاي سياسي در تاريخ معاصر تركيه مي‌گويد: «همه مي‌گويند آزادي مي‌خواهند، مي‌گويند اردوغان چون مسلمان است بد است، الان هم كسي نيست كه آزاد نباشد، آنهايي كه مي‌گويند آزادي مي‌خواهند و عليه اردوغان هستند، مي‌خواهند به دوران آشوب برگردند، همين حالا هم حمله‌هاي تروريستي بيشتر شده، دفاتر حزب اردوغان را هدف قرار مي‌دهند، چون نمي‌خواهند كشور روي آرامش ببيند. مي‌گويند دولت اردوغان فاسد است، همه كساني كه در سياست هستند فاسد هستند، مي‌خواهند بروند جيب‌هاي خودشان را پر كنند، هر كسي كه دستش به قدرت برسد مي‌خواهد جيب خودش را پر كند.»
آنچه مخالفان اردوغان عليه او استفاده مي‌كنند، سقوط تركيه در ليست شفافيت و همين طور باقي ماندن تركيه در فهرست خاكستري FATF، گروه ويژه اقدام مالي است. تركيه در فهرست سال 2021 شاخص ادراك فساد سازمان شفافيت بين‌الملل، در ميان 180 كشور فهرست شده در رتبه 101 قرار دارد و حضورش در فهرست خاكستري گروه ويژه اقدام مالي باعث شده است كه تحت نظارت شديد در مورد تامين مالي تروريسم، پولشويي و فساد سازماني قرار بگيرد. علاوه بر اين، انتقاد‌ها به محدود كردن آزادي بيان جدي و تند است، در آخرين گزارش سالانه خانه آزادي، تركيه از رده «تا حدودي آزاد» به رده «غير آزاد» سقوط كرده است.
حضور ويديوكنفرانسي اردوغان در افتتاحيه نيروگاه اتمي «آق‌قويو» و اخبار در مورد گفت‌وگوي تلفني او با پوتين در روز پنجشنبه، به تمام گفت‌وگو‌ها در مورد سلامتي رييس‌جمهوري فعلي پايان نداده است، اما بحث‌هاي جديدي در مورد اينكه اردوغان نيروگاهي نيمه كاره يا اقلا دستاوردي كه متعلق به دولت خودش نيست را افتتاح كرده هم برانگيخته است.
بسته به اينكه در كجاي شهر استانبول يا در كدام استان تركيه يا در كدام بخش جغرافيايي اين كشور از مردم در مورد انتخابات سوال كنيد، عقايد محكمي در مورد اينكه چه كسي در انتخابات پيروز مي‌شود خواهيد شنيد، بسته به اينكه در شهر هزار ملتي مثل استانبول از چه كسي به چه ريشه فرهنگي و حزبي در مورد نتيجه انتخابات سوال كنيد هم باز همين وضعيت تكرار خواهد شد. هم بين كساني كه طرفدار حل شدن بيشتر تركيه در اردوگاه غرب هستند، هم بين كساني كه طرفدار نزديك شدن بيشتر تركيه به روسيه هستند، هر دو كمپين اردوغان و قليچداراوغلو طرفداراني دارند. در حالي كه قليچداراوغلو مي‌گويد در صورت انتخاب شدن تلاش مي‌كند روابط تركيه با «غرب» و «دنياي متمدن» را بهتر كند، اصلاح روابط تركيه با اسراييل باعث شده است اردوغان كمتر به عنوان چهره‌اي كه منافع گروهي خود را به منافع كشورش ترجيح مي‌دهد، شناخته شود. از طرف ديگر، مقاومت اردوغان در برابر پيوستن سوئد به ناتو به دليل توهين به قرآن در يكي از تظاهرات‌هاي گروه‌هاي سياسي مخالف تركيه در اين كشور، خودداري امريكا از تعهد به تسليح تركيه با جنگنده‌هاي f-35 منجر به برخي دفاع‌ها از سياست تركيه در برابر غرب و نزديكي آن به روسيه شده است.
بسته به اينكه نظرسنجي‌ها به كدام كمپين رسانه‌اي يا كدام جريان قدرت در غرب يا شرق يا كدام حزب سياسي در داخل و خارج تركيه نزديك باشند، پيش‌بيني آنها از برنده انتخابات متفاوت است. تنها چيزي كه اغلب نظرسنجي‌ها در آن مشابه هستند نزديكي قابل ملاحظه دو كانديدا در انتخابات پيش رو است، مساله‌اي كه مي‌تواند چالش جدي پيش روي پيروز احتمالي انتخابات باشد.
اردوغان از 1989 تا به حال در هيچ انتخاباتي شكست نخورده است. علاوه بر اين، سابقه ذهني از خط و نشان كشيدن او عليه اسراييل و مقاومت او در برابر پيوستن سوئد به ناتو، در كنار جايگزين كردن روسيه به جاي امريكا در معامله جنگنده‌ها باعث شده است كه از او چهره‌اي مقتدر و كاريزماتيك ساخته شود. همزمان، قليچداراوغلو كه برخي مطبوعات هواداراش به او لقب كمال گاندي داده‌اند، نه تنها از اردوغان مسن‌تر است، بلكه سابقه درخشاني هم در پيروزي در انتخابات ندارد. او علاوه بر اين خودش اعتراف مي‌كند كه آدم بلندپروازي نيست، مي‌گويد هدفش از شركت در انتخابات بازگرداندن دموكراسي به تركيه است. او در مصاحبه‌اي با مجله تايم گفته است: «از من مي‌پرسند بعد از رسيدن به قدرت مي‌خواهي چه كاري انجام دهي؟ سيستم حكومتي كشور را به پارلماني برمي‌گردانم تا مردم يك‌بار ديگر از دموكراسي كه ما براي مدت طولاني در سايه آن زندگي مي‌كرديم، لذت ببرند. بعد از آن يك گوشه مي‌نشينم و با نوه‌هايم بازي مي‌كنم.»
قليچداراوغلو در توصيف خودش مي‌گويد: «به هر حال من آدم آرامي هستم، من خونسردي خودم را در برابر انتقاد‌هاي تند حفظ مي‌كنم، بعدا براي پاسخ دادن به آنها وقت هست.» به نظر مي‌آيد قليچداراوغلو تمام آن چيزي است كه اردوغان نيست؛ او بسيار آرام است و زندگي خصوصي خود را دور از انظار عمومي نگه مي‌دارد، از متلك‌پراني و گفتن حرف‌هاي گوشه‌دار خودداري مي‌كند و همسرش در توصيف او مي‌گويد: «كار بسيار سختي است كه بخواهيد يك دعواي كوچك با او راه بيندازيد.» براي خيلي‌ها اين مشخصات به معني فاصله گرفتن از تندي و شلوغي دوران اردوغان است، اما سوالي كه وجود دارد، اين است كه آيا با اين «خوش اخلاقي»، قليچداراوغلو مي‌تواند در برابر دولتي كه مخالفانش مهم‌ترين ويژگي آن را فساد مي‌نامند، مقاومت كند و به پيروزي برسد يا نه؟
در حالي كه راي‌گيري از مردم تركيه كه در بيرون از مرز‌هاي اين كشور زندگي مي‌كنند آغاز شده است، درصد‌هاي نزديك به هم دو كانديداي رياست‌جمهوري در نظرسنجي‌ها باعث شده است گمانه‌زني در مورد احتمال رفتن انتخابات به دور دوم تشديد شود. تجربه انتخابات 2021 شهرداري استانبول نشان داده كه يك راي شكننده براي قليچداراوغلو ممكن است مسير خروج اردوغان از كاخ رياست‌جمهوري را با دست‌انداز روبهرو كند. در صورتي كه قليچداراوغلو با راي شكننده پيروز انتخابات شود، بازوهاي حزب عدالت و توسعه در دستگاه قضايي مي‌توانند نتيجه انتخابات را با پرسش روبهرو كنند و با باطل كردن برخي آرا منجر به ابطال و تكرار انتخابات شوند. در اين صورت ممكن است تركيه صحنه درگيري و اعتراض‌هاي خياباني شود. سوال اين است كه آيا قليچداراوغلو مي‌تواند چنين صحنه‌اي را مديريت كند يا نه؟ خودش در پاسخ به مجله تايم مي‌گويد لازم نيست كسي نگران چنين احتمال‌هايي باشد. او با اعتماد به نفس مي‌گويد كمپينش برنده خواهد شد، بردش در انتخابات قاطع خواهد بود و اردوغان بدون بهانه قدرت را ترك خواهد كرد.
در هر صورت، بيش از سه احتمال در برابر انتخابات تركيه وجود ندارد و براي ديدن اينكه كدام يكي از اين احتمالات، پيروزي اردوغان، پيروزي قليچداراوغلو يا كشيدن درگيري به دور دوم، اتفاق خواهد افتاد، بايد دو هفته ديگر صبر كرد.
مصطفي يك مرد 40 ساله در يك مغازه سلماني در يكي از محله‌هاي استانبول مي‌گويد: «اردوغان دوست دارد طوري رفتار كند كه دلسوزي ديگران را جلب كند. حالا كه نارضايتي از او زياد است، مي‌خواهد طوري رفتار كند تا نظر مردم را از عملكردش پرت و محبت طلب كند. تمام اين داستان بيماري هم براي پرت كردن حواس مردم از عملكرد بد اقتصادي اوست. سال گذشته تركيه ركورد تورم را در تاريخ خودش شكسته است. اما اردوغان باز هم مي‌خواهد در قدرت بماند.»
در يك ميوه‌فروشي صاحب مغازه با يادآوري دوران درگيري‌هاي سياسي در تاريخ معاصر تركيه مي‌گويد: «همه مي‌گويند آزادي مي‌خواهند، مي‌گويند اردوغان چون مسلمان است بد است، الان هم كسي نيست كه آزاد نباشد، آنهايي كه مي‌گويند آزادي مي‌خواهند و عليه اردوغان هستند، مي‌خواهند به دوران آشوب برگردند، همين حالا هم حمله‌هاي تروريستي بيشتر شده، دفاتر حزب اردوغان را هدف قرار مي‌دهند، چون نمي‌خواهند كشور روي آرامش ببيند.»
يك نظرسنجي كه توسط المانيتور انجام شده، نشان مي‌دهد كه 45 درصد از شركت‌كنندگان در نظرسنجي اعتقاد دارند كشور تركيه در مسير غلطي حركت مي‌كند، در حالي كه تنها 30 درصد از شركت‌كنندگان فكر مي‌كنند مسيري كه اردوغان در پيش گرفته، درست است. بيش از شصت درصد شركت‌كنندگان در نظرسنجي المانيتور مي‌گويند از عملكرد دولت اردوغان رضايت ندارند، در حالي كه اندكي بيش از 35 درصد از آنها معتقد هستند كه عملكرد دولت اردوغان رضايت‌بخش است.
اردوغان در حال حاضر بيست و يكمين سال حضور خود در قدرت را سپري مي‌كند. تركيه سال گذشته با تورم نقطه به نقطه‌اي بالاتر از 80 درصد روبهرو بوده، اين رقم در بيست و چهار سال گذشته بي‌سابقه است، هر چند دولت موفق شده تورم را در طول يك‌سال به 40 درصد كاهش دهد، قيمت‌ها هم مثل بدبيني به دولت مستقر تركيه هنوز به نسبت قبل از پاندمي به شكل قابل ملاحظه‌اي بالاست.