به بهانه روز جهاني موزه و برخي ممنوعيت‌هاي سليقه‌اي
نقش موزه در جامعه، جايگاه جامعه در موزه
فرزانه قبادي|«موزه‌ها، پايداري، رفاه اجتماعي» ايكوم روز جهاني موزه را در سال 2023 با تمركز بر اين مفاهيم گرامي داشته است. مفاهيمي كه هر كدام بيانگر مساله‌اي جدي در جامعه جهاني است. اما موضوع مهم‌تر رويكردي است كه در سال‌هاي اخير مي‌توان در انتخاب شعار سال ايكوم دنبال كرد و آن توجه به نقش اجتماعي و تاكيد بر كنشگري اجتماعي موزه‌هاست. دنياي امروز به نقش‌آفريني موزه‌ها در حيطه اجتماعي و ضرورت وجود تعامل مستمر بين اين نهاد و اقشار مختلف جامعه توجه ويژه دارد. موزه‌ها در كنار عمل به وظايف سنتي خود، به وظايف نويني نيز توجه دارند كه آنها را تبديل به مراكزي براي تعاملات اجتماعي و اثرگذاري متناسب با نيازهاي روز كرده است. شعاري كه شوراي بين‌المللي موزه‌ها (ايكوم) براي سال 2023 انتخاب كرده نشان مي‌دهد كه موزه نمي‌تواند بدون توجه به تغييرات و اتفاقاتي كه در جامعه در حال رخ دادن است، تنها به نمايش و نگهداري آثار بپردازد يا با برگزاري رويدادهاي مناسبتي، پويا به نظر آيد. موزه بخشي از جامعه پيرامون خود است و نقش‌پذيري آن به عنوان نهادي فرهنگي و پديده‌اي انساني و اجتماعي، جايگاه جديدي براي اين نهاد در دنياي امروز تعيين كرده است. در اهداف تعريف‌شده براي موزه‌ها در سال 2023 از سوي ايكوم سخن از تغيير اقليم و حفظ تنوع زيستي و سلامت روان افراد جامعه به ميان آمده است، مسائلي كه تمام ساكنان زمين با آن روبه‌رو هستند. موزه‌ها نمي‌توانند فارغ از اين مسائل به فعاليت‌هاي روزمره خود در حاشيه‌اي امن بپردازند و لازم است حضوري فعال در ساحت اجتماع داشته باشند. علاوه بر اين مسائل كشورها و جوامع مختلف نيز مسائل مربوط به خود را دارند كه موزه در مواجهه با اين مسائل نيز نبايد و نمي‌تواند بي‌تفاوت باشد.
سال‌هاست كه موزه‌ها تلاش‌هايي براي رفع تبعيض نژادي انجام مي‌دهند و فعاليت‌هاي ترويجي در جهت جلب‌توجه جامعه به مشكلات اجتماعي و محيط زيستي براي خود تعريف كرده‌اند. براي اهداف مشترك انساني و اجتماعي ائتلاف تشكيل مي‌دهند و اقداماتي هماهنگ و منسجم براي آموزش در حيطه‌هاي مختلف و اثرگذاري‌هاي اجتماعي انجام مي‌دهند. در كنار تمام اين موارد اين حقيقت انكارناپذير است كه موزه همواره در كاركرد خود منادي صلح و دوستي بوده است. در طول تاريخ پيدايش موزه، موردي كه نشان‌دهنده كاركرد موزه به عنوان نهادي براي ايجاد دوري و دشمني باشد، ديده نمي‌شود. موزه‌ها نهادي براي ايجاد دوري و تفرقه نيستند و شايد جمله‌اي كه در اساسنامه ايكوم بر آن تاكيد شده و آمده است: «درهاي موزه به روي همگان گشوده است» ناظر بر همين مساله باشد كه موزه بايد پذيراي افراد از هر طيف و تفكر و پوششي باشد تا از اين طريق همبستگي و پذيرش افكار متنوع را در جامعه تكثير كند. اثرگذاري موزه در حوزه اجتماع نيز از همين جمله قابل استنباط است.
موزه‌ها مي‌توانند در زمان بروز وقايع مختلف اجتماعي، با بهره‌گيري از خلاقيت، در زمينه روايتگري، آموزش، برپايي رويداد، نمايش آثار و... سخني تازه با مخاطبان خود داشته باشند. سخني كه مخاطب بتواند مسائل و چالش‌هايي كه روزانه با آن روبه‌رو است را در آن پيدا كند. انزواي موزه در يك جامعه، زماني به چشم مي‌آيد كه در اوج جريانات اجتماعي، موزه در سكوتي محافظه‌كارانه -و حتي اجباري- فرو رود و حرفي براي گفتن در زمينه وقايع جاري در اجتماع خود نداشته باشد. دوري موزه از جامعه نه به نفع موزه است و نه به نفع اجتماعي كه مي‌تواند هويت جمعي و ملي خود را در موزه جست‌وجو كند. انزواي موزه، دوري جامعه از آن و ترك نقش‌آفريني اجتماعي اين نهاد، تبعاتي به دنبال خواهد داشت كه تنها به نفع قشر خاصي از جامعه است.
ورود به موزه ممنوع نيست
امروز روز جهاني موزه است، در تمامي دنيا بازديد از موزه‌ها براي مردم سراسر جهان در اين روز آزاد و رايگان است. اما در ايران ورود قشر گسترده‌اي از جامعه به موزه‌ها ممنوع اعلام شده است. چهارم ارديبهشت‌ماه بود كه اداره كل موزه‌هاي وزارت ميراث فرهنگي در پي پلمب تعدادي از واحدهاي اقامتي و گردشگري به بهانه رعايت نكردن ضوابط مربوط به حجاب، طي بخشنامه‌اي اعلام كرد: «ورود و حضور افراد بدون رعايت حجاب اسلامي در موزه‌ها و مجموعه‌هاي تحت پوشش اين وزارتخانه ممنوع است.» اقدامي كه به مهجوريت بيش از پيش موزه‌ها در جامعه ايران خواهد انجاميد و طيف وسيع‌تري از جامعه را از اين نهاد -كه در دنيا در رده نهادهاي تاثيرگذار اجتماعي شناخته مي‌شود- دور مي‌كند. به نظر مي‌رسد مديراني كه اقدامي براي بهبود كيفيت موزه‌ها و جذب مخاطب انجام نمي‌دهند با اقدامات قهري تلاش دارند تا مردم را بيشتر از پيش از ميراث و فرهنگ و تاريخ كشور خود دور كنند. دستور ممنوعيت ورود زنان بدون حجاب به موزه‌ها در حالي ابلاغ و اجرا شده كه در تعريف شوراي بين‌المللي موزه‌ها (ايكوم) از موزه آمده است: «موزه موسسه‌اي است دايمي، بدون هدف مالي كه درهاي آن به روي همگان گشوده است و در خدمت جامعه و پيشرفت آن فعاليت مي‌كند.» موزه‌ها طبق پروتكل‌هاي جهاني نمي‌توانند ورود بخشي از جامعه را ممنوع اعلام كنند. موزه نهادي است كه بايد در دسترس همگان باشند و تحت هيچ شرايطي ممنوعيتي براي ورود هيچ طيف و گروه و فردي براي ورود به موزه‌ها وجود ندارد.
مهم‌ترين چالش موزه‌ها از نگاه وزير
وزير ميراث فرهنگي در آستانه روز جهاني موزه، باز هم به موضوعي اشاره كرده است كه به زعم او مهم‌ترين مشكل موزه‌هاي كشور است. نگاه او به موزه‌ها نشان مي‌دهد كه موضوع مورد تاكيد او نشان از يك سوءتفاهم در خصوص فعاليت و ساختار موزه دارد. مهم‌ترين مساله موزه‌ها از نگاه ضرغامي چالشي به نام «مخزن» و راهكار حل اين چالش از نظر او افزايش تعداد موزه‌هاست. ضرغامي در آخرين اظهارنظر خود گفته است: «اشياي تاريخي ما در مخازن خاك مي‌خورند. نمي‌دانم وقتي قرار است اشياي تاريخي را كه كشف مي‌كنيم، در كمد نگهداري كنيم، چرا از دل خاك بيرون مي‌آوريم. اين گنجينه‌ها بايد در معرض ديد مردم قرار گيرند، اما تعداد موزه‌هاي ما كم است و جاي كافي براي نمايش آنها نداريم.» او در اظهارات چند سال گذشته خود هم گفته بود مخزن در موزه «پديده نامباركي» است. اما بايد اين نكته را يادآوري كرد كه مخزن بخشي از ساختار موزه است و نگهداري و نمايش آثار تنها يكي از وظايف موزه‌هاست. تعاريف پذيرفته‌شده بين‌المللي و شيوه فعاليت موزه‌هاي بزرگ دنيا نشان مي‌دهد كه موزه در دنياي امروز تنها محل نمايش آثار نيست. موزه‌ها در كنار اين وظيفه، وظايف متعدد ديگري نيز دارند كه شايد بي‌توجهي به آن وظايف و فاصله گرفتن از ايفاي نقش اجتماعي در موزه‌ها، «پديده نامبارك» تري باشد.
از پرداختن به ميزان نامباركي پديده‌اي به نام «موزه‌هاي بلاتكليف» كه در پي تلاش مديران ميراث فرهنگي در جهت افزايش تعداد موزه‌ها شكل گرفته، بگذريم. تنها اشاره‌اي كوتاه كنيم به اينكه آماري از موزه‌هاي نيمه‌كاره و بلاتكليف - كه يك مدير، كلنگ ساخت آن را به زمين زده و پروژه پس از اتمام دوران مديريت او به حال خود رها شده است- در دست نيست.
به نظر مي‌رسد مديران ميراث فرهنگي بيش از آنكه سوداي ارتقاي كيفيت خدمات موزه‌ها را در سر داشته باشند، به دنبال افزايش كمي موزه‌ها و آمارهاي مربوط به آن هستند و طرد بخشي از مخاطبان موزه به بهانه‌هاي مختلف از اين فضا، چندان اهميتي براي آنها ندارد كه اگر داشت، شايد موزه‌ها براي افراد با شرايط خاص - از جمله معلولان و سالمندان- دسترس‌پذير مي‌شدند. استفاده پژوهشگران از منابع موجود در موزه‌ها تسهيل مي‌شد و شايد ورود به موزه‌ها براي زنان ممنوع نمي‌شد.
نگاه كمي و آماري به فعاليت موزه‌ها باعث شده تا نقش اجتماعي موزه فراموش شود. از سويي فعاليت موزه‌ها زير سايه سياستگذاري‌هاي كلان حاكميتي، موزه‌ها را تبديل به نهادهايي محافظه‌كار و دور از جريانات اجتماعي كرده است. غالب موزه‌هاي كشور در انزوايي عميق، تبديل به نمايشگاه‌هايي راكد و بي‌روح شده‌اند كه تعاملي با مخاطب ندارند و در ارتباطي يك‌سويه و بي‌بهره از تكنولوژي روز دنيا، تنها تلاش دارند آمار بازديد را افزايش دهند يا مخاطب را چند ساعتي پاي ويترين آثار نگه دارند. مخاطبي كه گويي طرد و دور شدنش از موزه «پديده نامباركي» محسوب نمي‌شود.
امروز روز جهاني موزه است. روزي كه در آن سخني از چشم‌انداز آينده موزه‌ها يا جاماندگي موزه‌هاي كشور از جريان پيشرفت موزه‌هاي دنيا، به ميان نمي‌آيد. هيچ‌كس از جاي خالي تكنولوژي در موزه‌هاي كشور سخن نمي‌گويد و كاستي‌ها و ركود و رخوت موزه‌ها به چشم هيچ مديري نمي‌آيد. تنها دستاورد اين روز براي موزه‌هاي كشور اين است كه مسوولان با اعلام آمارهايي، باز هم تلاش خواهند كرد تا خود و عملكردشان را به تيتر خبرها برسانند تا شايد كمي از بار خبرهاي تلخ مربوط به حوزه تحت مديريت‌شان بكاهند. كيست كه نداند كيفيت بازديد از موزه‌ها در چه سطحي است و تلاش براي نشان دادن رونق موزه‌ها چه تلاش بيهوده‌اي است و چقدر نقش موزه‌ها در ساحت اجتماع در ميان سياستگذاران و مديران ارشد اين حوزه بي‌اهميت است.