منبع پنهان و نقره‌اي رنگ آلودگي
شينا انصاري
«آمالگام» ماده نقره‌اي‌رنگ براي پر كردن دندان، بيش از يك قرن به عنوان مهم‌ترين ماده ترميمي در دندانپزشكي استفاده مي‌شد. موضوع قابل توجه اين است كه «جيوه» موجود در آمالگام دنداني يك منبع پنهان آلودگي محيط زيست است. برنامه محيط زيست سازمان ملل- يونپ- جيوه را جزو مواد شيميايي دهگانه پرخطر كه سلامت انسان و محيط زيست را تهديد مي‌كند، اعلام كرده است. با وجود مناقشات فراوان درباره اينكه مقدار جيوه‌اي كه روزانه از آمالگام دنداني آزاد مي‌شود بسيار كمتر از سطح مجاز تعيين‌شده توسط سازمان بهداشت جهاني است و تهديدي براي سلامت افرادي كه آنها را استفاده مي‌كنند يا با آنها در تماس مستمر هستند ندارد، ولي در مهم‌ترين پيمان بين‌المللي جيوه به نام «ميناماتا» حذف و جايگزيني آمالگام‌هاي دنداني يكي از محورهاي اصلي بوده است.
تاريخچه شكل‌گيري كنوانسيون ميناماتا غم‌انگيز است. اين پيمان بين‌المللي نامش را از تلخ‌ترين واقعه آلودگي جيوه در قرن بيستم وام گرفته است. پس از آنكه تخليه فاضلاب‌هاي صنعتي حاوي جيوه به خليج ميناماتاي ژاپن در دهه 1930 شروع شد، روستاييان اطراف با مصرف آبزيان آلوده دچار تشنج، بيماري اعصاب مركزي، از دست دادن هشياري و كما شدند. بيش از 2200 نفر قربانيان تاييدشده اين واقعه هستند. در سال۲۰۱۰ميلادي، يوكيوها توياما نخست‌وزير وقت ژاپن با شركت در مراسم پنجاه‌و‌چهارمين سالگرد اين فاجعه محيط زيستي، از همه قربانيان و رنج‌ديدگان آن، عذرخواهي كرد و گفت كه هنوز مساله ميناماتا پايان نيافته است!
متاسفانه واقعيت همين است. مساله آلودگي و خطرات جيوه در قرن حاضر كماكان پابرجاست. بيش از 600 شغل در جهان و منابع بالقوه بسياري براي انتشار اين آلاينده پرخطر در محيط زيست ما وجود دارد. آمالگام‌هاي دنداني، محصولات آرايشي بهداشتي و تجهيزات پزشكي و اندازه‌گيري، رنگ‌هاي ساختماني، لامپ‌هاي فلورسنت و همچنين صنايع الكترونيك و ذوب فلزات ازجمله منابع انتشار جيوه هستند. با توجه به سميت فوق‌العاده اين فلز، اثر تجمعي آن در بافت‌هاي زنده و قابليت انتشار تا دورترين نقاط كره زمين، مي‌شود گفت خطر اين آلاينده سمي در محيط زندگي ما جدي است.
از زمان لازم‌الاجرا شدن كنوانسيون «ميناماتا» در سال ۲۰۱۷، به دليل پيچيدگي براي حذف اين آلاينده پايدار، در اغلب كشورها عمدتا «كاهش آلايندگي جيوه» پيگيري شده است. هرچند فاز كاهش نيز زماني مي‌تواند محقق شود كه دسترسي به راه‌حل‌هاي اجرايي، موثر و مطلوب، به ويژه براي كشورهاي در حال توسعه از طريق تسهيلات و حمايت‌هاي مالي و فني فراهم باشد. بيش از ۲۰درصد از جيوه مورد استفاده در جهان براي توليد آمالگام دنداني استفاده مي‌شود و با وجود تاكيد كنوانسيون بر حذف كاربرد جيوه در دندانپزشكي تا سال 2020، همچنان اين محصول در بسياري از كشورهاي متعاهد به اين پيمان استفاده مي‌شود. در سال 1394 قانون تصويب كنوانسيون ميناماتا در مورد جيوه در كشور ما به تصويب مجلس رسيد و بعضي اقدامات براي اجراي كنوانسيون همچون حذف واحدهاي كلرآلكالي پتروشيمي‌ها در دستور كار قرار گرفت. با اين حال به نظر مي‌رسد به جز اقدامات موردي در كشور براي تغيير فرآيند يا جايگزيني جيوه در بعضي واحدهاي صنعتي يا فعاليت‌هاي پراكنده براي ترغيب دندانپزشكان به استفاده از كامپوزيت‌ها و محصولات جايگزين آمالگام، اقدام براي اجراي اين توافق بين‌المللي طبق زمان‌بندي پيش‌بيني‌شده كنوانسيون انجام نشده است. موضوع علاوه بر پايبندي به تعهد بين‌المللي، حفظ سلامت افراد جامعه و محيط زيست در برابر يك آلاينده بسيار خطرناك است كه در صورت عدم توجه و نظارت دستگاه‌هاي مسوول مي‌تواند به صورت ماده ترميمي دندان وارد بدن ما شود يا در محصولات روزمره مورد استفاده قرار گيرد. فيلم سينمايي ميناماتا محصول سال 2020با نقش‌آفريني جاني دپ، به خوبي تصويرگر ابعاد سميت جيوه حاصل از فعاليت كارخانه صنعتي آلاينده در ميناماتا و رنج و عذاب آسيب‌ديدگان و قربانيان اين فاجعه طي سال‌هاست. وقتي ميزان بالاي آلودگي به اين شكل فاجعه مي‌آفريند، در مقياس كوچك‌تر و مواجهه با مقادير كمتر نيز مي‌تواند در طول زمان مسبب بسياري از عوارض بهداشتي و محيط زيستي باشد و قربانيان خاموشي داشته باشد كه هيچگاه ندانند بر اثر چه عاملي آسيب ديده‌اند!