ایران و آژانس دوگام به جلو
آژانس بين‌المللي انرژي اتمي مي‌گويد از توضيحات ايران درباره مريوان و ذرات اورانيوم ۸۳،۷ درصد قانع شده است
رابطه پرافت و خيز ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي همچنان ادامه دارد؛ رابطه‌اي كه در دو حوزه تعهدات پادماني ايران-به عنوان كشوري كه معاهده عدم اشاعه تسليحات اتمي (ان‌پي‌تي) را امضا كرده - و چند و چون وضعيت فعاليت هسته‌اي ايران در روزهاي اغماي برجام فراز و فرودهاي بسياري را تجربه مي‌كند.
در تازه‌ترين فصل از اين رابطه ظاهرا فني اما تحت تاثير تحولات سياسي، روز گذشته با انتشار بخش‌هايي از گزارش محرمانه فصلي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي خبري كه روز سه‌شنبه در رسانه‌هاي ايراني از جمله روزنامه اعتماد انعكاس پيدا كرده بود، تاييد شد.
خبرگزاري‌هاي آسوشيتدپرس و رويترز در گزارش‌هايي جداگانه با اشاره به مشاهده گزارش فصلي مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به شوراي حكام، مدعي شدند كه در اين گزارش به حل و فصل كامل دو موضوع اختلافي ميان ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي اشاره شده است.
آسوشيتدپرس در اين باره نوشته است: در گزارش محرمانه فصلي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي آمده است كه بازرسان آژانس ديگر هيچ سوالي در مورد ذرات اورانيوم غني‌شده در سطح ۸۳.۷ درصد كه در تاسيسات غني‌سازي فردو كشف شده‌بود، ندارند.
اين گزارش همچنين تاييد كرده است كه بازرسان پرونده مرتبط با ادعاي كشف ذرات غني‌شده اورانيوم دست‌ساز در محل موسوم به مريوان در نزديكي شهر آباده را بسته‌اند.
پيش از اين ادعا مي‌شد كه محل موسوم به مريوان مرتبط با برنامه ساخت سلاح هسته‌اي در سال‌هاي ابتدايي دهه ۱۳۸۰ در ايران است. تهران همواره ادعاها در مورد تلاش براي توليد سلاح‌هاي هسته‌اي را رد كرده است. با حل اين دو موضوع اختلافي ميان ايران و آژانس، اختلاف‌هاي پادماني ميان ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به دو پرونده كاهش پيدا مي‌كند كه مرتبط با كشف ذرات اورانيوم غني‌شده ادعايي در دو تاسيسات اعلام نشده در تورقوزآباد و ورامين است. مذاكرات ميان تهران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي براي حل و فصل دو موضوع باقيمانده همچنان ادامه دارد.
رويترز نيز گزارش داد كه در گزارش فصلي جديد به نصب مجدد برخي ابزارهاي نظارتي كه ايران در قالب برجام اجازه نصب آنها را داده‌بود، اشاره شده است. در اين گزارش آمده است كه دوربين‌هاي برجامي در يك تاسيسات توليد قطعات سانتريفيوژ در اصفهان و همچنين ابزارهاي نظارتي در دو سايت اعلام شده غني‌سازي ايران مجددا نصب شده‌اند. رويترز به نقل از اين گزارش مدعي شده است كه مديركل آژانس «همچنان در انتظار تعامل ايران براي حل و فصل اختلافات باقيمانده» از جمله نصب كامل دوربين‌هاي نظارتي بر اساس توافق اسفند سال گذشته است.
قصه اختلاف از كجا شروع شد؟
ماهيت برنامه هسته‌اي ايران چيست؟ آيا تهران همان‌طور كه مي‌گويد اهداف صلح‌آميزي از توسعه برنامه هسته‌اي خود دارد يا بخشي از واقعيت را پنهان مي‌كند؟
همين سوال به ظاهر ساده در بيش از دو دهه گذشته به يكي از مهم‌ترين چالش‌ها در حوزه منع اشاعه بين‌المللي تبديل شده است. چالشي كه در يك مقطع زماني به انتقال پرونده ايران از شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به شوراي امنيت ملل متحد منجر شد و زنجيره‌اي از قطعنامه‌هاي صادر شده در اين شورا، موجي از تحريم‌هاي سازمان ملل را بر ايران تحميل كرد.
به موازات حصول برجام در سال 2015 ميلادي (1394)، پرونده اختلاف ايران و آژانس درباره ابعاد برنامه هسته‌اي ايران در گذشته نيز بسته شد تا دو طرف فصل تازه‌اي از شفاف‌سازي و همكاري هسته‌اي را تجربه كنند. همه‌چيز در اين بستر مديريت شده و طبق برنامه‌ريزي‌هاي انجام گرفته در برجام پيش مي‌‌رفت تا زماني‌كه در سال 2018 ميلادي، دونالد ترامپ رييس‌جمهور وقت ايالات متحده ناگهان تصميم به خروج از توافق هسته‌اي با ايران گرفت.
تصميم ترامپ، آغاز آشفتگي در پازل همكاري ايران با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و موجي از تنش در حوزه‌هاي سياسي، اقتصادي و امنيتي ميان ايران و غرب بود. فضاي به وجود آمده در نتيجه اين آشفتگي فرصت را براي ماهيگيري دشمنان و رقباي منطقه‌اي ايران فراهم كرد به گونه‌اي كه بنيامين نتانياهو، نخست وزير رژيم اسراييل مجال سناريوسازي جديدي را پيدا كرده و در يك برنامه تلويزيوني ادعا كرد تل‌آويو موفق به ربودن آرشيو كامل برنامه هسته‌اي ايران شده و به اطلاعات جديدي درباره فعاليت‌هاي هسته‌اي اعلام نشده ايران دست پيدا كرده است. هرچند كه اروپايي‌ها در ابتدا نسبت به اين ادعا بي‌توجهي كردند اما با گذر زمان توجه آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به اين ادعاها جلب شد و براي طرف غربي هم استفاده از اين برگ در مذاكرات احياي برجام جذاب به نظر رسيد.
تعقيب ادعاهاي نتانياهو توسط آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به شكل‌گيري چهار پرونده اختلافي جديد در حوزه تعهدات پادماني ميان ايران و آژانس منتهي شد. از ادعا درباره آزمايشات توليد فلز اورانيوم در آزمايشگاه جابربن حيان تا ادعاي كشف اورانيوم در سه مكان اعلام نشده كه عبارتند از: مريوان، تورقوزآباد و ورامين.
هرچند كه كاظم غريب‌آبادي، سفير و نماينده وقت ايران در آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در خرداد ماه 1399 در نشست فصلي شوراي حكام با موضوع بررسي گزارش مديركل در مورد موافقتنامه پادمان ان.پي.تي ايران اعلام كرد كه اين ادعاها به بيش از ۱۷ سال قبل بر مي‌گردند، اثبات نشده‌اند، از هيچ فوريتي برخوردار نبوده و هيچ خطر اشاعه‌اي نيز ندارند، اما اين پرونده همان‌طور كه پيش‌بيني مي‌شد به سرعت ابعاد سياسي به خود گرفت و به مانعي در مسير احياي برجام هم تبديل شد. براساس گزارش‌هاي رسانه‌اي كه كم و بيش به تاييد مقام‌هاي رسمي كشورهاي حاضر در برجام و ايالات متحده هم رسيده است آنچه مانع از احياي برجام در مذاكرات تابستان 1401 شد، عدم حل و فصل همين اختلاف‌ها ميان ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي بود. ايران معتقد است كه اين پرونده نبايد به عنوان اهرم فشار در صورت احياي برجام در اختيار طرف مقابل باقي بماند.
به گزارش «اعتماد»، در خرداد ماه 1401 شش روز پس از اينكه شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در قطعنامه‌اي ايران را به علت عدم توضيح در خصوص منشأ ذرات اورانيوم در سه مكان اعلام نشده محكوم كرد، سازمان انرژي اتمي ايران در نامه‌اي مفصل به اين آژانس نوشته است كه «احتمالا كار عناصر خارجي (خرابكاري) است.»
در بخشي از نامه رسمي ايران آمده بود: مايه تاسف است كه آژانس مجددا يك موضوع بسته شده را كه به سال‌هاي ۲۰۰۴-۲۰۰۳ برمي‌گردد براساس اطلاعات غير معتبر مجددا باز مي‌كند.
در ادامه اين نامه تفصيلي ايران توضيحاتي درباره ادعاي مطرح شده درباره كشف مواد در مريوان داده و نوشته است: «اين مكان براي بهره‌برداري از خاك نسوز طي قراردادي با يك شركت خارجي چند دهه پيش مورد استفاده قرار گرفت با اين حال، آژانس بي‌دليل ادعا كرد كه اين مكان در فعاليت‌هاي هسته‌اي مشاركت داشته است.»
لازم به ذكر است كه مديركل آژانس در گزارش‌هاي خود پيرامون مريوان گفته بود كه ايران در سايت مريوان آزمايش‌هاي انفجاري با سپر محافظ انجام داده كه براي آماده‌سازي جهت استفاده از آشكارسازهاي نوتروني بوده است كه مي‌تواند در ساخت سلاح اتمي كاربرد داشته باشد.
نقشه‌اي كه ايران و آژانس را اين‌بار به مقصد نزديك‌تر كرد
به گزارش «اعتماد»، در دو سال اخير ايران و آژانس در چند نوبت اعلام كردند كه به يك نقشه راه براي حل و فصل اين اختلاف‌ها دست يافته‌اند. با اين همه هربار اين محدوديت‌ها و مصالح سياسي بودند كه مانع از به مقصد رسيدن دوطرف شدند. در اين ميان توسعه برنامه هسته‌اي ايران در نتيجه توقف اجراي تعهدات برجامي در پاسخ به نقض برجام از سوي طرف مقابل هم به پيچيدگي‌هاي رابطه ايران و آژانس و همكاري آنها در پرونده اختلاف پادماني فوق‌الذكر هم افزود. در نهايت در اسفندماه 1401، رافائل گروسي، مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي پس از چندماه تنش كم‌سابقه در رابطه ايران با اين نهاد فني پس از حصول برجام، راهي تهران شد تا در جريان رايزني با محمد اسلامي، رييس سازمان انرژي اتمي از اين پرونده گره‌گشايي كند. اين حضور گروسي و هيات همراه در تهران به يك نشست خبري متفاوت با حضور تعداد قابل توجهي از خبرنگاران رسانه‌هاي داخلي و خارجي همراه شد. خبر ويژه اين نشست خبري، رونمايي از بيانيه‌اي كوتاه بود كه در سايه آن دو طرف بتوانند پرونده سه اختلاف پادماني باقيمانده (ادعاي كشف اورانيوم در سه مكان اعلام نشده كه عبارتند از: مريوان، تورقوزآباد و ورامين) را ببندند. متن اين بيانيه به شرح زير بود:
سازمان انرژي اتمي ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي درخصوص موارد زير به توافق رسيدند:
۱- تعاملات بين آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و ايران با روحيه همكاري و با رعايت كامل صلاحيت‌هاي آژانس و حقوق و تعهدات جمهوري اسلامي ايران براساس موافقتنامه‌هاي جامع پادماني صورت خواهد پذيرفت.
۲- درخصوص مسائل پادماني باقيمانده مربوط به سه مكان، ايران آمادگي خود را براي ادامه همكاري و ارايه اطلاعات و دسترسي بيشتر به منظور رسيدگي به مسائل پادماني باقيمانده اعلام كرد.
۳- ايران به صورت داوطلبانه به آژانس اجازه مي‌دهد تا چنانچه مقتضي باشد فعاليت‌هاي راستي‌آزمايي و نظارت بيشتر را اجرا كند. روش اجراي آن طي يك نشست فني كه به زودي در تهران برگزار مي‌شود، ميان دو طرف مورد توافق قرار خواهد گرفت.
در حالي كه از يك سو سابقه مذاكرات صورت گرفته ميان ايران و آژانس و از سوي ديگر فضاي متشنج سياسي ميان ايران و غرب (در نتيجه حمايت اروپا و امريكا از اعتراض‌هاي داخلي در ايران و ادعاي كمك نظامي تهران به مسكو در جنگ اوكراين) فضايي براي خوش‌بيني به فرجام اين چندمين نقشه راه ميان ايران و آژانس باقي نگذاشته بود اما ظاهرا اراده سياسي دو طرف در پشت درهاي بسته سالن‌هاي مذاكره در سه ماه اخير بر آن نااميدي فائق آمد.
يك منبع آگاه در اسفندماه 1401 به «اعتماد» درباره فضاي فني و سياسي منتهي به صدور اين بيانيه گفت: اين سفر رافائل گروسي در حالي انجام شد كه مقام‌هاي اسراييلي براي ممانعت از آن به هر ترفندي در ملاعام و پشت صحنه متوسل شدند اما ماموريت مديركل آژانس بيش از آنكه ماهيت فني داشته باشد رنگ و بوي سياسي داشت. كمترين حد مذاكرات فني در جريان اين دور از ملاقات‌هاي ايران و آژانس صورت گرفت. حرف طرف ايراني در اين رايزني‌ها چه با رييس سازمان انرژي اتمي و چه رييس‌جمهور اين بود كه اگر فضاي سياسي مطلوب وجود داشته باشد حل و فصل اختلاف‌هاي باقيمانده با آژانس سخت نخواهدبود.
فصلي متفاوت در رابطه ايران و آژانس
در نتيجه سفر گروسي به تهران و صدور بيانيه مشترك، از صدور قطعنامه عليه ايران در نشست دوره‌اي پيشين شوراي حكام جلوگيري شد. از سوي ديگر انتشار خبر توافق ايران و آژانس در مختومه كردن پرونده مريوان و پذيرش توضيحات ايران درباره چرايي كشف ذرات اورانيوم 83 درصد نشان مي‌دهد كه ايران و آژانس با سرعت نسبي خوبي سه ماه گذشته را پشت سر گذاشته‌اند. شنيده‌هاي «اعتماد» از روند طي شده در سه ماه اخير حاكي از آن است كه هيات‌هاي فني ايران و آژانس در چندنوبت با هم رايزني‌هاي چندروزه و مذاكرات پيچيده‌اي را پيش برده‌اند. مقام‌هاي ايراني درگير در اين پرونده معتقدند كه رابطه ايران با آژانس از بعد از سفر اسفندماه گروسي به تهران تغيير كرده و اراده سياسي در هر دو طرف براي حل و فصل مسائل باقيمانده از هر زمان ديگري جدي‌تر بوده است.
يك منبع آگاه درباره حل و فصل دو اختلاف اساسي ايران با آژانس به«اعتماد» مي‌گويد: حركت ايران و آژانس در فضايي مثبت و رو به جلو است و حتي مي‌توان گفت كه اين رابطه در برخي حوزه‌ها پيشرفت هم داشته است. از چهار پرونده اختلافي موجود دو مساله مربوط به فعاليت ايران در مركز جابر بن حيان و مواد كشف شده در مريوان حل شده و همين موضوع گواه اين است كه اگر اراده سياسي و نگاه صرفا فني وجود داشته باشد، امكان حل و فصل اختلاف‌ها وجود دارد. سفر اسفندماه مديركل آژانس به تهران سهم بسزايي در پيشرفت‌هاي اخير داشته است.
اين منبع آگاه در پاسخ به اين پرسش «اعتماد» كه آيا سرعت حل و فصل اختلاف‌ها كند نيست، مي‌گويد: در بيانيه اسفندماه چارچوب زماني ويژه‌اي تعيين نشده و اتلاف وقتي هم از سوي ايران صورت نگرفته است.
اين منبع آگاه درباره كمك فضاي سياسي به پيشرفت‌هاي اخير و مختومه شدن دو پرونده اختلافي به «اعتماد» مي‌گويد: روندي كه در اين سه ماه طي شده نشان مي‌دهد كه كشورهاي غربي پس از صدور دو قطعنامه عليه ايران و تشديد برنامه هسته‌اي ايران در پاسخ به آنها متوجه كارآمدتر بودن تعامل نسبت به تقابل در رابطه با تهران شده‌اند.
اين منبع ايراني با اشاره به اينكه زبان تقابل در مقابل ايران كارساز نيست به «اعتماد» گفت: بازنصب تعدادي از دوربين‌هاي جمع‌آوري شده، نشانه اين است كه تقابل و فشار درمقابل ايران بي‌نتيجه بوده و تعامل مي‌تواند به نفع هر دوطرف باشد.
جزييات گزارش جديد آژانس بين‌المللي انرژي اتمي
به گزارش «اعتماد»، خبرگزاري‌هاي رويترز و آسوشيتدپرس به جزييات دقيق‌تري از گزارش محرمانه آژانس هم اشاره كرده است.
ميزان ذخاير اورانيوم ايران به بيش از ۲۳برابر محدوده مجاز در برجام رسيده است.
آژانس برخي تجهيزات نظارتي كه ايران سال گذشته دستور برچيده شدن آنها را صادر كرده بود مجددا نصب كرده است. از جمله تجهيزاتي كه نصب شده‌اند دوربين‌هاي نظارتي سايتي در اصفهان هستند كه در آن قطعات سانتريفيوژها ساخته مي‌شوند. تجهيزات نظارتي در دو مركز اعلام‌شده غني‌سازي نيز نصب شده‌اند.
آژانس اتمي منتظر تعامل ايران براي رسيدگي به مسائل مختلف از جمله نصب تجهيزات نظارتي بيشتر است.
توضيحات ايران درباره ذرات اورانيوم ۸۴ درصدي با ارزيابي‌هاي انجام‌شده توسط بازرسان اين نهاد بين‌المللي ناهمخوان نبوده است. آژانس به اطلاع ايران رساند كه بعد از ارزيابي داده‌ها به اين ارزيابي رسيده كه اطلاعات ارايه‌شده با توضيحات ايران ناهمخوان نبوده است و آژانس در اين مرحله سوالات بيشتري در اين خصوص ندارد.
آژانس تحقيقات خود درباره كشف اورانيوم با منشا انساني در مريوان را نيز بسته است. يكي ديگر از كشورهاي عضو بين دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ در اين منطقه يك معدن اداره مي‌كرده است. (آسوشيتدپرس نوشته مشخص نيست كدام كشور عضو در اينجا درگير چنين فعاليتي بوده است.) آژانس در حال حاضر سوال ديگري درباره ذرات اورانيوم ضعيف يافت‌شده در مريوان ندارد و اين مساله ديگر در اين مرحله جزو مسائل باقيمانده نيست.
تا تاريخ ۱۳ مه، ميزان كل ذخاير اورانيوم ايران ۴۷۴۴.۵ كيلوگرم است. از اين ميان، ۱۱۴.۱ اورانيوم غني‌شده تا خلوص ۶۰ درصد است.
پازل بزرگ‌تر را دريابيد
حل و فصل دو اختلاف مهم ميان ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي را مي‌توان تكه‌اي از يك پازل بزرگ‌تر و در حال چيده شدن دانست. تكه‌هاي قبلي اين پازل به اختصار به شرح زير است:
1- آزادي دو زنداني فرانسوي كه در زندان وكيل‌آباد مشهد در بازداشت بودند.
2- اجرايي شدن توافقنامه انتقال محكومان ميان ايران و بلژيك و آزادشدن ديپلمات ايراني اسدالله اسدي.
3- انتشار اخباري درباره حصول توافق ميان ايران و ايالات متحده براي تبادل زندانيان و آزادسازي اموال بلوكه شده ايران در كره جنوبي.
4- سفر سلطان عمان به تهران و گمانه‌زني‌هاي رسانه‌اي مبني بر تداوم تلاش‌هاي مسقط براي تنش‌زدايي از رابطه ايران و غرب و البته ميانجيگري ميان تهران و قاهره.
5- افشاگري رسانه امريكايي به نقل از ۵ مقام امريكايي، اسراييلي، اروپايي درباره سفر برت مك‌گورك، مشاور ارشد بايدن در امورخاورميانه درماه جاري به عمان و گفت‌وگو با مقام‌هاي عمان درباره امكان تعامل ديپلماتيك با ايران درخصوص برنامه هسته‌اي اين كشور.
در حالي كه شنيده‌هاي «اعتماد»، شكل‌گيري تحولات جديد و جدي ميان ايران و غرب براي خروج از بن‌بست به وجود آمده در احياي برجام را تاييد مي‌كند به نظر مي‌رسد كه شكل‌گيري فضاي سياسي مثبت ميان ايران و آژانس كه فعلا به حل و فصل دو اختلاف مهم منتهي شده را بايد بخشي از پازل فوق‌الذكر دانست.
با توجه به در هم پيوستگي دو پرونده احياي برجام و حل و فصل اختلاف‌هاي غيربرجامي ايران و آژانس بايد ديد كه آيا نتيجه مذاكرات سياسي در يكي از كشورهاي ثالث مي‌تواند به موتور محركي براي مختومه شدن دو پرونده اختلافي ديگر تهران و آژانس هم منتهي شود يا خير.