سفارت ايران در پايتخت عربستان بازگشايي شد
بازگشت به رياض
سارا معصومي
19 اسفند 1401، 17 فروردين 1402 و 16 خرداد 1402 اين تاريخ‌ها به روزهاي مهمي در تاريخ رابطه پرفراز و نشيب جمهوري اسلامي ايران و پادشاهي عربستان سعودي تبديل شدند.
روز گذشته سفارت ايران در پايتخت عربستان سعودي پس از 7 سال و اندي با حضور عليرضا بيکدلي، معاون كنسولي، مجلس و امور ايرانيان وزارت خارجه رسما بازگشايي شد. پيش از اين اعلام شده بود كه عليرضا عنايتي، دستيار وزير و مديركل خليج‌فارس وزارت امور خارجه به عنوان سفير ايران در دوره جديدي از رابطه دو كشور راهي رياض خواهدشد.
عليرضا بيکدلي، معاون كنسولي وزير امور خارجه درسخناني در مراسم بازگشايي سفارتخانه ايران در رياض گفت: «امروز، روزي مهم در تاريخ روابط ايران و عربستان است. از حضور در كشور دوست و برادرمان عربستان بسيار خشنود هستيم. با برافراشته شدن پرچم ايران در عربستان و پرچم عربستان در ايران، همكاري دوجانبه ميان دو كشور به اوج خود خواهد رسيد. در مرحله آتي شاهد صفحه جديدي از روابط دوجانبه و منطقه‌اي و همكاري‌هاي گسترده خواهيم بود.»
به نظر مي‌رسد كه ايران در بازگشايي رسمي مراكز ديپلماتيك خود در رياض و جده پيشقدم شده و در حالي كه هنوز خبر رسمي درباره زمان بازگشايي سفارتخانه و كنسولگري عربستان در تهران و مشهد منتشر نشده، هيات‌هاي ديپلماتيك ايران كار خود در عربستان را ازسرگرفته‌اند. همزمان رياض تاكنون درباره هويت سفير جديد خود در ايران خبررساني نكرده است.
افتتاح سفارت ايران اجرايي شدن گام نخست نقشه راه
20 اسفند ماه سال گذشته بود كه انتشار يك توييت مبهم در حساب توييتري سايت نورنيوز، نزديك به شوراي عالي امنيت ملي ايران با اين مضمون «دريابان علي شمخاني، دبير (وقت) شوراي عالي امنيت ملي ايران طي چند روز گذشته در يك كشور خارجي مشغول مذاكرات بسيار مهمي است. اعلام قريب‌الوقوع نتايج اين مذاكرات، تحولات قابل ملاحظه‌اي را رقم خواهد زد.» به بازار داغي از گمانه‌زني‌ها درباره ماهيت اين تحول دامن زد. ساعتي پس از انتشار اين تویيت جنجالي، خبر رسمي منتشر شد: «ايران و عربستان سعودي براي از سرگيري روابط دوجانبه توافق كردند.»
شوك اوليه اين خبر زماني بيشتر شد كه گفته شد طلسم رابطه جمهوري اسلامي ايران با پادشاهي عربستان سعودي نه در يكي از كشورهاي منطقه كه دستي در اين آشتي داشتند مانند عمان و عراق بلكه در چين و البته با حضور مقام‌هاي امنيتي ارشد وقت يعني دريابان علي شمخاني و همتاي سعودي او شكسته شده است.
از ۱۳ دي ۱۳۹۴تا 19 اسفند 1401 بيش از 7 سال طول كشيد تا سرانجام مجموعه‌اي از رايزني‌هاي امنيتي و سياسي دو‌طرف در پشت درهاي بسته به توافقي منتهي شود كه حالا چين ضمانت اجراي آن را برعهده گرفته است. وزارت خارجه چين در همان تاريخ با انتشار بيانيه‌اي توافق ايران و عربستان سعودي براي ازسرگيري روابط را «يك پيروزي براي صلح» خواند.
گام دوم آشتي ايران و عربستان در نيمه فروردين ماه سال جاري و باز هم در چين برداشته شد. بيش از هفت سال پس از روزي كه عادل الجبير، وزير امور خارجه وقت دولت عربستان سعودي اعلام كرد كه عربستان سعودي روابط ديپلماتيك خود با ايران را قطع كرده و از هيات ديپلماسي ايراني خواست تا ظرف ۴۸ ساعت خاك اين كشور را ترك كنند، حسين اميرعبداللهيان و فيصل بن فرحان وزراي خارجه دو كشور همسايه در غرب آسيا خود را به پكن رساندند تا نخستين ديدار رسمي دوجانبه را تثبیت و درباره جزييات اجرايي شدن نقشه راه عادي‌سازي رابطه ديپلماتيك دوكشور گفت‌وگو كنند.
پس از اين تاريخ، تحولات جاري ميان تهران و رياض سرعت گرفت به گونه‌اي كه تماس تلفني وزراي خارجه دو كشور به امري عادي و بعضا روزمره تبديل شد و اميرعبداللهيان و بن‌فرحان از فرصت حضور در هر ديدار و نشست چندجانبه در كشور ثالث براي رايزني دوجانبه حاشيه‌اي استفاده كردند.
هرچند كه آشتي ايران و عربستان، پروسه‌اي تدريجي بود و علي‌رغم پنهان ماندن محتواي جلسات پشت درهاي بسته در پايتخت برخي كشورهاي عربي منطقه، اصل اين تلاش از ديد رسانه‌ها پنهان نمانده بود اما اعلام اين توافق در چين تعجب مقام‌ها را در واشنگتن، تل‌آويو و پايتخت كشورهاي اروپايي به دنبال داشت. هرچند كه نخستين واكنش ايالات متحده تلاش در مسير اطلاع داشتن از ريز اين مذاكرات بود اما مجموعه‌اي از اخباري كه در اين سه ماه منتشر شد نشان داد كه رياض نه تنها چندان هم متحد سنتي خود را در جريان جزييات قرار نداده بود بلكه پيشنهاد به چين براي اين ميانجي‌گري هم از سوي عربستان مطرح شده بود. جان كربي، هماهنگ‌كننده ارتباطات راهبردي شوراي امنيت ملي كاخ سفيد، در واكنش به بيانيه سه‌جانبه ايران، چين و عربستان سعودي براي عادي‌سازي روابط تهران و رياض گفته بود: «سعودي‌ها ما را در جريان اين گفت‌وگوها قرار داده بودند، اما ما مستقيما در آن مشاركت نداشتيم. در مورد نقش چين در مذاكرات نظري ندارم. ما از هر تلاشي براي كاهش تنش در منطقه حمايت مي‌كنيم. از نظر ما اين نقشه راه نتيجه چندين دور مذاكره ازجمله مذاكراتي كه در بغداد و عمان برگزار شدند، بود. ما همواره از اين فرآيند حمايت كرده‌ايم تا بتوانيم به جنگ در يمن پايان بدهيم و با مداخلات ايران مقابله كنيم.»
در سه ماهه اخير واكنش مقام‌هاي امريكايي به آشتي ايران و عربستان سفرهاي اعلام شده و نشده به منطقه ازجمله رياض بود. به عنوان نمونه وال استريت ژورنال اواسط فروردين‌ماه سال جاري در گزارشي اختصاصي افشا كرد كه بيل برنز، رييس سيا به محمد بن سلمان، وليعهد عربستان سعودي گفته است كه ايالات‌متحده احساس مي‌كند رياض در جريان از سرگيري ارتباط با ايران و سوريه، واشنگتن را «ناديده» گرفته است. براساس اين گزارش، گفت‌وگوي رييس سيا با وليعهد عربستان در جريان سفر بيل برنز به عربستان انجام شده بود. هدف از اين سفر، گفت‌وگو با مقامات سعودي درباره همكاري‌هاي اطلاعاتي دو كشور بوده و در جريان ديدار بيل برنز با محمد بن سلمان، او نااميدي ايالات متحده را به دليل كنار گذاشتن واشنگتن از تحولات منطقه ابراز كرده است.
جيك ساليوان، مشاور امنيت ملي كاخ سفيد نيز نيمه ارديبهشت ماه با سفر به عربستان سعودي با محمد بن سلمان، وليعهد ديدار و درباره وضعيت آتش‌بس در يمن كه يكي از محورهاي مذاكرات ايران و عربستان بود گفت‌وگو كرد.
در تازه‌ترين واكنش واشنگتن به عادي‌سازي رابطه تهران و رياض، ودانت پاتل، معاون سخنگوي وزارت امور خارجه امريكا در يك نشست خبري در پاسخ به اين سوالي درباره بازگشايي سفارتخانه ايران در عربستان گفت: «ما همواره گفتمان مستقيم و ديپلماسي را، از جمله ميان ايران و دولت‌هاي منطقه تشويق كرده‌ايم. تبادل سفرا گام تعجب‌آوري در روند اين‌گونه گفتمان نيست. ما همچنان اميدواريم كه گفت‌وگو بتواند به تنش‌زدايي و افزايش ثبات منطقه كمك و به نگراني‌هاي ديرين منطقه‌اي رسيدگي كند.»
جان كربي، هماهنگ‌كننده ارتباطات راهبردي شوراي امنيت ملي كاخ سفيد نيز در پاسخ به اينكه ارزيابي امريكا درباره بازگشايي اماكن ديپلماتيك ايران در عربستان سعودي در پي توافق دو كشور براي ازسرگيري روابط ديپلماتيك چيست؟ ادعاهاي بي‌پايه و اساس درباره نقش منطقه‌اي ايران را تكرار كرده و گفت: «ما از اتحاد بيشتر، گفتمان بيشتر و شفافيت بيشتر در منطقه حمايت مي‌كنيم. اگر بازگشايي سفارت ايران در رياض بتواند به افزايش شفافيت عملكردشان (ايران) و دليل آن كمكي بكند، اگر بتواند باعث تنش‌زدايي شود، اگر بتواند موجب كم شدن رفتار ثبات‌زداي‌شان شود، از جمله موانعي كه در كشتيراني ايجاد مي‌كند، همان‌طور كه طي چندين روز گذشته در تنگه هرمز كرده‌اند، در اين صورت، تحولي مثبت خواهد بود.»
يك توافق و دامنه‌اي از تاثيرهاي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي
همزمان بسياري از رسانه‌ها و تحليلگران روابط بين‌الملل در سه ماهه اخير به تحليل پررنگ‌تر شدن نقش چين در معادلات سياسي و امنيتي غرب آسيا، تمايل عربستان به متوازن‌سازي رابطه با غرب و شرق و تلاش رياض براي بازگرداندن ثبات و امنيت به شبه‌جزيره در راستاي پيشبرد اصلاحات اقتصادي و كاهش تدريجي از وابستگي به نفت منتشر كردند.
الجزيره در گزارشي درباره بازگشايي سفارتخانه ايران در رياض نوشت: تهران و رياض به عنوان دو قطب و قدرت منطقه‌اي به‌طور پيوسته تنش‌ها را در ماه‌هاي اخير كاهش داده‌اند، چيزي كه به گفته آنها به تقويت امنيت در سراسر منطقه كمك مي‌كند. از زمان توافق ايران و عربستان، كشورهاي منطقه نيز از الگوي عربستان سعودي براي عادي‌سازي روابط با سوريه و رييس‌جمهور آن بشار اسد پيروي كرده‌اند . در همين مسير، ماه گذشته بشار اسد براي نخستين‌بار از زمان آغاز جنگ داخلي در سوريه در نشست رسمي سران اتحاديه عرب در رياض شركت كرد. عربستان سعودي همچنين براي نخستين‌بار از سال 2015، رايزني‌هاي فشرده با حوثي‌هاي يمن را پيش برده است.
به گزارش «اعتماد»، بازگشايي سفارتخانه ايران در رياض درحالي صورت گرفت كه آنتوني بلينكن، وزير خارجه ايالات‌متحده نيز از روز سه‌شنبه راهي عربستان سعودي شده است. نخستين سفر بلينكن به عربستان پس از توافق تاريخي ايران و عربستان براي عادي‌سازي روابط كه گفته مي‌شود اصلي‌ترين محور آن رايزني با مقام‌هاي سعودي درباره عادي‌سازي رابطه با رژيم اسراييل در تداوم توسعه دامنه توافق ابراهيم است. جدا از مسائل منطقه‌اي، رابطه واشنگتن و رياض در چندسال اخير پس از قتل جمال خاشقجي ستون نويس واشنگتن پست در سال ۲۰۱۸ متشنج بوده است. در نتيجه همين تنش‌ها بود كه عربستان به عنوان بزرگ‌ترين صادركننده نفت جهان از تلاش امريكا براي كاهش قيمت نفت پس از حمله روسيه به اوكراين حمايت نكرد تا بر پيچيدگي اين رابطه بيفزايد. رياض پيش از سفر بلينكن ميزبان نيكلاس مادورو، رييس‌جمهوري ونزوئلا بود. كاراكاس كه يكي از صادركنندگان عمده نفت است سال‌هاست كه تحت تحريم امريكا است.
در اين سوي ميدان نيز عادي‌سازي رابطه ايران با عربستان بر كاهش سطح تنش ميان ايران و بحرين نيز اثرگذار بوده به گونه‌اي كه تهران و منامه هر دو براي ازسرگيري روابط ديپلماتيك اعلام آمادگي كرده‌اند. رايزني‌ها براي احياي كامل رابطه ايران و مصر در سطح سفير نيز سرعت گرفته و گفته مي‌شود كه در اين پرونده نيز عمان نقش مهمي را برعهده دارد.
در چند روز گذشته همزمان با انتشار اخباري مبني بر بازگشايي اماكن ديپلماتيك ايران در عربستان سعودي، سخنان دريادار شهرام ايراني، فرمانده نيروي دريايي ارتش جمهوري اسلامي درباره شكل‌گيري ائتلاف مشترك ميان ايران با برخي كشورهاي منطقه بازتاب بسياري پيدا كرد. دريادار ايراني در اين باره گفته بود: «ائتلاف مشترك نيروي دريايي ايران با كشورهاي منطقه از جمله عربستان، امارات، قطر، بحرين و عراق بزودي شكل مي‌گيرد.»
هرچند كه اين خبر تاكنون از سوي ساير كشورهايي كه نام آنها از سوي اين مقام ايراني برده شده تاييد نشده است اما شكل‌گيري چنين ائتلافي حائز اهميت خواهد بود. در حال حاضر ناوگان پنجم نيروي دريايي امريكا مستقر در بحرين و همچنين ائتلافي از كشورها از جمله فرانسه، بريتانيا و امريكا امنيت كشتيراني تجاري در منطقه خليج‌فارس را تامين مي‌كنند. امارات به‌تازگي اعلام كرده پس از ارزيابي‌هاي امنيتي، از ائتلاف امنيتي دريايي در خاورميانه، كه امريكا رهبري آن را برعهده دارد، خارج شده اما درباره تامين امنيت دريانوردي در آب‌هاي اين كشور بر اساس قوانين بين‌المللي كماكان تعهد دارد.