كس نخارد پشت من!
بهروز مرباغي
اين يك اصل مهم و مقبول است كه مردم هر كشور ماليات مي‌دهند تا دولت‌شان امور كشور را نظم بخشد و شهر و روستا را پاكيزه و امن نگه دارد. ترديدي در اين نيست، اما يك نكته ظريف‌تر از مو در اين حكم وجود دارد: چه كسي يا كساني و چگونه بايد خدمات و وظايف حكومت را به روشي منتظم و مستمر تحت نظر داشته باشد و حتي هدايت كند؟ طبيعي است كه خود دولت، منطقا نمي‌تواند خودش را كنترل كند. اگر چنين هم كند، بايد انتظار داشته باشيم كه بسياري از كسری‌ها و كمبودها را لاپوشاني كند! چون ذي‌نفع است.
مي‌دانيم و مي‌بينيم كه دولت‌ها براي كنترل اعمال خودشان سازمان‌هاي عريض و طويل بازرسي و كنترل درست مي‌كنند، ولي عموما اين سازمان‌ها تبديل به ابزاري در دست گروه حاكم در برابر گروهِ بازنده مي‌شود. پس چاره چيست؟ در برخي كشورها، حداقل بخشي از وظايف دولت را خود مردم به عهده مي‌گيرند. مثلا، ساده‌ترين وظيفه شهرداري عبارت است از نظافت شهر. مردم، در قالب سازمان‌هاي مردم‌نهاد يا شوراهاي محلي اين وظيفه شهرداري را كنترل مي‌كنند. در چارچوب سازمان‌هايي چون ديدبان شهر حواس‌شان به كارهاي زمين‌مانده شهرداري يا دولت هست.
در اروپا از اين دست سازمان‌ها زياد است. گاه اين سازمان‌ها دست به كارهاي بسيار ناب و بزرگي مي‌زنند. مثلا: در يكي از بخش‌هاي فرايبورگ آلمان تعدادي از مردم پس از مذاكره با دولت و مديريت شهر، يك پادگان بزرگ متروك را دراختيار گرفتند و با يك طرح بسيار دقيق و آينده‌نگرانه، آن را تبديل به شهرك مسكوني «پايدار» كردند. در فاز اول براي پانصد خانواده و در ادامه قرار است براي دو هزار واحد باشد. خانه‌هايي دو يا سه طبقه با استفاده از انرژي خورشيدي و كوچه‌هاي متناسب و معقول كم‌عرض و پياده‌محور. بچه‌ها همه در كوچه‌ها بازي مي‌كنند و خانواده‌ها ايمن از سلامتي كودكان‌شان. در هسته اوليه اين گروه از خانواده‌ها، هم شهرساز و معمار بود هم سازه‌اي و جامعه‌شناس. از همه صنوف كارشناسي و فني بودند. الان اين شهرك كوچك (فائوبن) تبديل به يك مصداق روشن براي همكاري و مشاركت مردمي شده است. چرا چنين تجربه‌هايي در ديگر جاها تكرار نشود؟ مردم اگر به اين حس و نتيجه برسند كه بسياري از كارها و مسووليت‌ها را خودشان به عهده بگيرند، حتما كارهاي بزرگ‌تر را هم مي‌توانند بكنند. ساده‌ترين نياز يك محله امنيت آن است. درست است كه دولت بايد اين وظيفه را به عهده بگيرد، ولي در غياب امكانات يا اراده دولت، آيا اهالي يك محله نمي‌توانند داروغه و شبگرد استخدام كنند و هزينه را بين خود تقسيم كنند؟ طبيعي است اين هزينه بسيار بسيار كمتر از آن است كه هر كس بر در و ديوار خانه‌اش دوربين نصب كند و بسيار بسيار كمتر از آن است كه خداي نكرده خانه را دزد بزند! پس، چرا چنين نكنيم؟ «كس نخارد پشت من!» تجربه گذشتگان را محترم بشماريم!
معمار، مدرس دانشگاه