اثر‌هاي ژئوپليتيك احداث راه‌آهن شلمچه - بصره
مهدي زارع
ساخت راه‌آهن شلمچه- بصره روز 11 شهريور 1402 آغاز شد. وزير راه و شهرسازي گفت احداث راه‌آهن شلمچه به بصره حدود ۴۰ سال به دلايل متعدد محقق نمي‌شد ولي امروز عمليات اجرايي اين پروژه با حضور معاون اول رييس‌جمهور ايران و نخست‌وزير عراق آغاز شد. طول اين ريل ۳۲ كيلومتر است كه ۱۶ كيلومتر در خاك ايران و ۱۶ كيلومتر در خاك عراق انجام مي‌شود. توافق شد تا اين مسير ريل و احداث پل متحرك روي رودخانه اروند، ظرف يك‌سال و نيم به اتمام برسد، همچنين توافقي با كشور سوريه انجام شده است تا بتوانيم از طريق ريلي با كشور سوريه نيز در ارتباط باشيم. عراق برنامه بلندپروازانه‌اي را براي ساخت يك خط راه‌آهن به طول 1200 كيلومتر و بزرگراه موازي اعلام كرده است كه بنادر اين كشور در خليج فارس را از طريق تركيه به اروپا متصل مي‌كند. پروژه 17 ميليارد دلاري موسوم به «جاده توسعه» در گردهمايي نمايندگان وزارت حملونقل از چندين كشور همسايه در 27 مه 2023 اعلام شد. ابتكار عراق براي ساخت خط راه‌آهن و جاده‌اي كه اين كشور را به تركيه متصل مي‌كند، احتمالا روي قدرت‌هاي همسايه و خارجي متمركز خواهد بود كه در ايجاد كريدورهاي چندوجهي كه در نهايت مي‌توانند آسياي شرقي را با اروپا پيوند دهند، سهم دارند. اين پروژه كه از جنوب شبه‌جزيره فاو در عراق آغاز مي‌شود، شامل ساخت حدود 15 ايستگاه قطار در طول مسير از جمله در شهرهاي بزرگ بصره، بغداد و موصل مي‌شود و به مرز تركيه ختم مي‌شود. پس از تكميل، عراق اميدوار است كشور را به يك مركز ترانزيت تجاري منطقه‌اي تبديل كند تا دسترسي به بندر مرسين تركيه و سپس استانبول و اروپا ممكن شود. عراق همچنين اميدوار است كه مسير جديد، تجارت بين‌الملل اين كشور را با كاهش زمان صرف‌شده براي طي كردن مسافت بين شرق آسيا و اروپا به نصف بهبود بخشد. سازنده اين پروژه شركت بزرگ فرانسوي «آلستوم» است كه در نظر دارد اولين خط مترو در بغداد را نيز بسازد. بندر فاو در منتها‌اليه شمالي خليج فارس، محور لجستيكي اين پروژه است. دوو كره جنوبي در حال ساخت فاز 1 بندر با قراردادي به ارزش 2.65 ميليارد دلار است كه در سال 2020 منعقد شده و كار قرار است در سال 2025 كه بندر با ظرفيت 20 تا 45 ميليون تن كالا در سال فعاليت مي‌كند آغاز به كار كند. ساخت بندر تنش‌ها را با كويت كه ساخت بندر مبارك الكبير خود را در آن سوي خليج فارس آغاز كرده بود، افزايش داده است. اين مگاپروژه چند ميلياردي بخش مهمي از استراتژي چشم‌انداز 2035 كويت است كه آن را با پروژه‌هاي ابتكاري كمربند و جاده چين مرتبط مي‌كند. اين بندر با اسكله‌هاي كانتينري، بندر آب‌هاي عميق، منطقه آزاد تجاري، شبكه ريلي و استراحتگاه، كويت را به يك مركز مالي و تجاري پيشرو در منطقه تبديل خواهد كرد. عراق مي‌ترسد كه پروژه كويت با هزينه جاده توسعه خود به يك مركز مالي و تجاري محوري تبديل شود همچنين اميدوار است بخشي از طرح كمربند و جاده باشد. با وجود اينكه اين كشور استراتژي خاص خود را در رابطه با اتصال شرق به غرب دارد، هيچ خبري از تركيه در مورد اين برنامه‌ها منتشر نشده است. تركيه همچنين به دنبال تبديل شدن به يك مركز انرژي و يك مركز توزيع ترانزيت در خدمت اروپا است. ايران در حال طراحي كريدور راهبردي منطقه‌اي خود است كه شرق آسيا و اروپا را از طريق خط راه‌آهني كه خليج فارس را به درياي مديترانه متصل مي‌كند، به هم متصل مي‌كند. جمهوري اسلامي برنامه‌هاي بلندپروازانه‌اي را براي ساخت خط آهني كه از شهر بندري خرمشهر در جنوب عراق و سوريه ادامه دارد اعلام كرده است. سوريه با داشتن خط ساحلي راهبردي در مديترانه و بيرون آمدن دوباره از سرماي ديپلماتيك، مي‌خواهد بخشي از ارتباطات جديد خاورميانه باشد. وزير حملونقل سوريه پيشنهاد كرده است كه بندر فاو عراق بايد با بنادر سوريه در درياي مديترانه مرتبط شود چراكه اين امر فاصله كلي تا درياي مديترانه را حدود 900 كيلومتر كوتاه مي‌كند. عربستان سعودي همچنين از يك برنامه زيرساختي پرده‌برداري كرده است كه شامل ساخت يك شبكه جاده‌اي وسيع و يك خط راه‌آهن است كه خط ساحلي عربستان در خليج فارس را به بنادر آن در درياي سرخ متصل مي‌كند. برنامه‌هاي عربستان شامل برنامه‌هايي براي گسترش و استفاده موثر از گذرگاه تازه افتتاح‌شده عرعر با عراق و افتتاح گذرگاه جديد در جميمه در جنوب براي توسعه روابط با عراق است. اردن هميشه شريك اصلي عراق بوده است، چه از طريق معاملات تجاري دوجانبه و چه به عنوان دروازه‌اي براي تجارت بين‌المللي از طريق بندر عقبه خود در درياي سرخ كه به درياي مديترانه متصل مي‌شود. اين كشور براي ارايه ديدگاه جذاب‌تري از همكاري، از جمله از طريق مشاركت استراتژيك سه جانبه با مصر، تلاش كرده است.
طرح‌ها براي اتصال جديد عربي و مديترانه‌اي نيز تحت اثر عادي‌سازي ديپلماتيك بين برخي كشورهاي عرب خليج‌فارس و رژيم صهيونيستي است كه منجر به ايجاد شبكه راه‌آهن امارات و اسراييل از طريق عربستان سعودي و اردن به بندر حيفا در درياي مديترانه مي‌شود. رژيم اشغالگر قبلا علاقه زيادي به پروژه‌هاي اتصال نشان داده و يك مسير قطار جديد را پيشنهاد كرده است كه حيفا را به بندر دمام خليج عربستان سعودي، امارات متحده عربي و بحرين متصل مي‌كند.
اينكه عراق در ايجاد معماري تجاري جديد خود به يك رهبر منطقه‌اي تبديل شود، به چندين ملاحظات ژئوپليتيكي و اقتصادي، از جمله رقابت بر سر نفوذ و توانايي عراق براي مديريت مشاركت‌هاي خارجي و منطقه‌اي خود براي مشاركت در كريدور «جاده توسعه» بستگي دارد.
حتي قبل از تبديل شدن به يك كشور مستقل در سال 1922، عراق خود در خاورميانه به عنوان يك كشور مهم براي ژئوپليتيك منطقه و جهان بود.
قبل از جنگ جهاني اول، آلمان در فكر ساخت يك خط راه‌آهن براي اتصال برلين به بغداد و بصره در خليج‌فارس از طريق امپراتوري عثماني بود. آلماني‌ها اميدوار بودند كه اين خط به آنها امكان دسترسي به خليج‌فارس و دور زدن كانال سوئز را بدهد كه در آن زمان تحت كنترل بريتانيا بود. حتي پس از استقلال با كودتاهاي نظامي و جنگ، عراق از نظر راهبردي مهم باقي ماند، با پنجمين ذخاير بزرگ اثبات‌شده نفت خام در جهان و موقعيت ارتباطي ميان مديترانه و ناحيه خليج‌فارس.
علاوه بر چالش تنگناي مالي كنوني عراق به دليل ناكارآمدي دولت، ناكارآمدي اقتصادي و فساد گسترده، اجراي موفقيت‌آميز پروژه‌هاي بلندپروازانه به دلايل سياسي و امنيتي مشكل است.
پيشرفت‌ها در فناوري حملونقل، مانند توسعه راه‌آهن، توازن قدرت را در سياست بين‌الملل تغيير مي‌دهد زيرا يك دولت يا گروهي از دولت‌هاي قدرتمند را قادر مي‌سازد تا نفوذ خود را در مسيرهاي حملونقل گسترش دهند. به عنوان مثال، ايجاد بلوك‌هايي مانند اتحاديه اروپا يا بريكس، با هدف تقويت ارتباطات بين كشورهاي عضو است. اين هدف پيامدهاي مثبتي براي اقتصاد دارد و به كاهش ريسك تنش بين آنها كمك مي‌كند.
با توجه به مزايا و منافع مشتركي كه از طريق تقويت روابط بين كشورها به دست آمده است، هزينه چنين تنش‌ها به‌طور قابل توجهي افزايش يافته است. در نتيجه، تقويت اتصالات در يك منطقه خاص تاثير مثبتي بر كل منطقه دارد. بنابراين، هر پروژه زيرساختي بين كشورها را نمي‌توان صرفا از منظر اقتصادي نگريست. اثرات ژئوپليتيكي آن نيز بايد برجسته شود.