بذر اختلاف بين مسكو و پكن را مي‌توان در آسياي مركزي يافت؛ اختلافي كه ريشه دواندنش تنها به مقداري آب و آفتاب نياز دارد. امروزه جهان صحنه رقابت قدرت‌هاي بزرگ است؛ حمله روسيه به اوكراين، عزم حماس، يكي از متحدان ايران براي كنار زدن اسراييل و سايه تهديد چين بر سر تايوان تنها بخشي از رقابت ميان قدرت‌ها در عرصه جهاني است. اين تحولات درحالي رخ مي‌دهد كه باتوجه به كسري بودجه و نگراني‌هاي امنيتي داخلي در مرزهاي جنوبي امريكا، ايالات‌متحده تحت فشار شديدي قرار دارد. انفعالي كه مشخصه سياست خارجي دولت‌هاي اخير امريكا بوده، به اين بي‌ثباتي كمك كرده و دولتمردان و برخي اتاق فكرهاي واشنگتن باور دارند كه بايد با حمايت از اوكراين، اسراييل و تايوان چنين چالشي را برطرف كرد. با اين حال، ضرورت حكم مي‌كند كه واشنگتن منابع خود را به سمت منافع حياتي هدايت كرده و درگير سياست‌ورزي كارآمد شود.
تنش‌هاي تاريخي
همان‌طور كه واشنگتن براي تقويت اتحادهاي خود در اروپا و آسيا تلاش مي‌كند، به دنبال فرصت‌هايي براي كاشت بذر تفرقه بين مسكو و پكن است؛ دو كشوري كه قبل از حمله روسيه به اوكراين، از «اتحاد بي‌محدوديت» سخن گفتند.
جمهوري‌هاي شوروي سابق در آسياي مركزي كه هم‌مرز با چين و روسيه هستند، مي‌تواند شروع مناسبي براي تفرقه‌افكني بين مسكو و پكن باشد. تضاد منافع قدرت‌هاي بزرگ در آسياي مركزي پيشينه‌اي تاريخي دارد. بريتانياي دوره ويكتوريا و روسيه تزاري بر سر خانات اين منطقه در اواخر دهه ۱۸۰۰ با هم جنگيدند. درگيري‌هاي دهه ۱۹۶۰ بين ارتش سرخ شوروي و ارتش آزادي‌بخش خلق در امتداد مرزي كه امروز در امتداد آسياي مركزي قرار دارد، ابتدا غرب را نسبت به انشعاب چين و شوروي آگاه كرد.
به نوشته نشنال اينترست، چين پنج جمهوري آسياي مركزي (ازبكستان، قزاقستان، تركمنستان، تاجيكستان و قرقيزستان) را كليد تولد دوباره جاده ابريشم باستاني طرح كمربند و جاده مي‌داند. اتصال زميني چين به بازارهاي اروپايي، نگراني‌هاي پكن در مورد گلوگاه‌هاي دريايي و اذيت شدن توسط قدرت ناوگان اقيانوس آرام ايالات متحده را كاهش مي‌دهد. مسكو كه پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي هرگز جايگاه خود در جهان را نپذيرفت، ناچار به پكن وابستگي پيدا كرد. اگرچه ممكن است كرملين اين مساله را تا حد زيادي اجتناب‌ناپذير بداند، اما چنين نقشي در آسياي مركزي را گردن نخواهد گرفت.
اختلاف در خفا
مسكو و پكن دو نقطه‌نظر كاملا متفاوت در مورد توسعه منطقه دارند. چين سازمان همكاري شانگهاي، طرح كمربند جاده و سرمايه‌گذاري ملي خود در انرژي و معدن را ترويج مي‌كند. پكن آسياي مركزي را منبع مواد معدني، هيدروكربن‌ها، كشاورزي و ارتباط با بازارهاي غرب خود مي‌داند. اين كشور باثبات در آسياي مركزي كه اكثريت مسلمان آن شباهت‌هاي مذهبي و قوميتي با جمعيت اويغور چين دارد را در اولويت خود قرار داده است.
مسكو آسياي ميانه را حوزه نفوذ ممتاز خود مي‌بيند. روسيه مي‌خواهد با استفاده از اتحاديه اقتصادي اوراسيا (EEU) كه كپي اتحاديه اروپايي است، بازارهاي خود را به اعضاي اين اتحاديه شامل قزاقستان، قرقيزستان، بلاروس و ارمنستان وصل كند. فقدان كنترل در كشورهاي عضو EEU و مرز طولاني روسيه با قزاقستان، به مسكو اين امكان را داده كه از تحريم‌هاي ايالات متحده و اروپا فرار كند. با افزايش حجم كالاهاي وارداتي به روسيه، تجارت اين كشور با اعضاي EEU نيز افزايش يافته است. مسكو همچنين رهبري سازمان پيمان امنيت جمعي (CSTO) را برعهده دارد. همان‌طور كه طبق پيمان ورشو، اتحاد جماهير شوروي نيروهايش را به بوداپست و پراگ فرستاد، سازمان پيمان امنيت جمعي نيز نيروهاي خود را تنها در كشورهاي عضو مستقر كرده است. روسيه اين كار را در ژانويه ۲۰۲۲ و درست قبل از حمله تمام‌عيار خود به اوكراين، در قزاقستان انجام داد. نگراني از بابت احترام مسكو به حاكميت و تماميت ارضي قزاقستان، شي جين‌پينگ، رييس‌جمهور چين را مجبور كرد كه پس از پايان همه‌گيري كرونا به قزاقستان سفر كند. او در آنجا اظهار داشت: «صرف‌نظر از تغييرات اوضاع جهاني، ما قاطعانه به حمايت از قزاقستان در دفاع از استقلال، حاكميت و تماميت ارضي ادامه مي‌دهيم. ما همچنين قويا به اصلاحاتي كه اين كشور براي ايجاد ثبات و توسعه انجام مي‌دهد نيز پايبنديم. ما مخالف هرگونه دخالت خارجي در امور قزاقستان هستيم.» شي سپس به سمرقند، كاروانسراي تاريخي جاده ابريشم سفر كرد كه بعدا به عنوان ميزبان اجلاس سازمان همكاري شانگهاي انتخاب شد.
منافع امريكا در قلب آسيا
در حالي كه مسكو روابط تاريخي و شخصي با آسياي مركزي دارد، پكن آينده اين منطقه تلقي مي‌شود. با اين حال، جلوگيري از نفوذ واشنگتن باعث شده روسيه و چين اختلافات خود را كنار گذاشته و منافع‌شان در آسياي مركزي را هماهنگ كنند. بدون حضور واشنگتن در معادله، روسيه و چين به جاي اينكه به يكديگر بپيوندند، در مقابل يكديگر قرار مي‌گيرند. اما سوالي كه براي امريكا اهميت دارد اين است كه منفعت آن در آسياي مركزي چه بوده و آيا جو ژئوپليتيك كنوني، دستيابي به اهداف سياستي آن را ممكن مي‌سازد؟ براي كاشت بذر تفرقه بين چين و روسيه در آسياي مركزي، واشنگتن چه چيزهايي را بايد فدا كند؟
در مورد اصلاحات دموكراتيك، به جز ازبكستان، دموكراسي در آسياي مركزي وضعيت مساعدي ندارد. مدل رهبري اقتدارگرا براي روساي جمهور كشورهاي اين منطقه جذاب بوده و توسط شي و پوتين تقويت مي‌شود. علي‌رغم وفور ذخاير انرژي در حوزه خزر، صنعت انرژي تركمنستان و قزاقستان مانند آذربايجان داراي خطوط لوله‌اي نيستند كه به بازارهاي اروپايي راه داشته باشد. با وجود سال‌ها لابي توسط دولت‌هاي جمهوري‌خواه و دموكرات امريكا، گاز تركمنستان از شرق به چين مي‌رسد. نفت قزاقستان نيز به جاي عبور از درياي خزر به سمت بازارهاي اروپايي، از طريق روسيه به شمال مي‌رود. اين امر باعث مي‌شود كه صادرات انرژي اين كشورها به طرز تأسف‌باري وابسته به مسكو يا پكن باشد؛ درحالي كه به ادعاي ناظران مي‌تواند به راحتي جايگزين صادرات ايران و روسيه به جهان شود. اگرچه تقاضا براي هيدروكربن‌ها در چين افزايشی بوده و انرژي‌هاي تجديدپذير جايگزين انرژي فسيلي در اروپا مي‌شود، اما اين‌گونه ذخاير فاقد هرگونه بازار، سرمايه و رهبري سياسي مورد نياز براي خط لوله ترانس‌خزر از ساحل شرقي اين دريا تا باكو هستند.
جبهه ديپلماتيك
تلاش‌هاي اخير دولت بايدن شامل ديدارهاي سپتامبر سال گذشته رييس‌جمهور امريكا در حاشيه مجمع عمومي سازمان ملل با هر پنج رييس‌جمهور كشورهاي آسياي مركزي، سفر فوريه ۲۰۲۳ آنتوني بلينكن، وزير امور خارجه امريكا به منطقه و سفر اكتبر ۲۰۲۳ سامانتا پاور، مدير توسعه آژانس بين‌المللي ايالات متحده به ازبكستان و قزاقستان است. كاخ سفيد اين‌گونه ارزيابي مي‌كند كه كشورهاي منطقه مجددا نگران حمله همسايه شمالي خود هستند كه از بابت جنگ در اوكراين، احساس ضعف و پريشاني كرده و ممكن است كه بخواهد جاه‌طلبي‌هاي خود را در آسياي مركزي آزمايش كند. اما اگر تمركز مسكو بر اوكراين خلأيي ايجاد كرده باشد، خلأ كنوني، به احتمال زياد توسط چين پر خواهد شد. در حالي كه ملاقات بايدن اولين ديدار اينچنيني بود، پوتين تقريبا هر ماه به صورت فردي يا جمعي با رهبران اين منطقه رايزني دارد. شي جين‌پينگ نيز در پكن با هيات‌هاي بزرگ دولتي و تجاري و همچنين اجلاس اخير ابتكار كمربند و جاده و سازمان همكاري شانگهاي، ميزبان پنج رييس‌جمهور آسياي مركزي بود. هنگامي كه از مقامات دولتي منطقه در مورد ديدار با بايدن در نيويورك پرسيده شد، چندان از اين رويداد متاثر نشده و تنها از اعتراض و واكنش مسكو و پكن ابراز تاسف كردند. خروج فاجعه‌بار دولت بايدن از افغانستان نيز تاثير عميقي بر مردم و رهبران منطقه گذاشت؛ خاطره‌اي كه به راحتي پاك نخواهد شد.
محاصره چين و روسيه در اروپا و اقيانوسيه
در اروپا، ناتو در برابر اقدامات پوتين در تلاش براي تقويت جايگاه خود هست. اروپا براي تحريم مسكو و حمايت از اوكراين از طريق انتقال تسليحات، به اشتراك‌گذاري اطلاعات و حمايت سياسي و مالي، به ايالات‌متحده و ديگر متحدانش پيوسته است. رهبران ناتو در نشست سال آينده و در هفتاد و پنجمين سالگرد تاسيس اين پيمان، با تعهد و چشم‌اندازي احيا شده در واشنگتن‌دي‌سي گردهم خواهند آمد. گردهمايي ائتلاف يورو-آتلانتيك شامل اعضاي جديد (فنلاند و احتمالا سوئد) به همراه شركاي هند و اقيانوسيه خواهد بود. تحليلگران همكاري بيشتر واشنگتن با متحدان و شركاي امريكا جهت تقويت بازدارندگي در مواجهه با رويكرد تهاجمي پكن را ضروري مي‌دانند. توكيو و سئول در حال همكاري با واشنگتن جهت متعادل كردن تهديد چين هستند. استراليا و فيليپين نيز
به واسطه پيمان‌هاي آكوس و معاهده دفاعي متقابل ايالات‌متحده و فيليپين، از روابط دفاعي نزديك‌تري با ايالات‌متحده برخوردارند. حتي هند كه از لحاظ تاريخي كشوري غيرمتعهد به حساب مي‌آيد و ويتنام كه دشمن سابق امريكاست، در حال تسريع روابط خود با واشنگتن هستند. علت شتاب اين دو كشور نگراني از رويكرد و اقدامات پكن در جنوب و جنوب شرق آسياست.
بذر تفرقه
در فضاي رقابت ابرقدرت‌هاي جهاني، امريكا تلاش‌ها براي تقويت اتحادهاي خود در اروپا و آسيا جهت مقابله با نفوذ روسيه و چين را امري ضروري مي‌داند. كاخ سفيد همچنين به دنبال فرصت‌هايي براي شناسايي، پروراندن و بهره‌برداري از اختلافات بين مسكو و پكن وجود است.
علي‌رغم سي سال بي‌تحركي و انفعال امريكا در آسياي مركزي، جايي كه اكنون به محل رقابت روسيه و چين تبديل شده، واشنگتن تلاش دارد تا نفوذ خود در اين منطقه را افزايش دهد. البته اين تلاش‌ها منجر به همسويي منفعتي پوتين و شي شده است. از طرف ديگر، تحليلگران غربي بر اين باورند كه غيبت امريكا در اين منطقه مي‌تواند منافع امريكا را تامين كند، چراكه نبود دشمن مشترك منجر به بروز اختلافات سياسي مسكو و پكن خواهد شد.