ساناز نفیسی
تركيه قديمي‌ترين متحد راهبردي اسراييل در خاورميانه است؛ از همين رو به‌رغم اختلافات گاه به گاه در طول سال‌ها، دو بازيگر كنار هم قرار داشتند و براي بقاي رابطه راهبردي‌شان به گزينه‌هاي منطقي متفاوت متوسل مي‌شدند. با اين حال، از زمان حمله حماس به اسراييل و آغاز جنگ مرگبار در غزه، تركيه بيش از آنچه تصور مي‌شد، اسراييل را هدف انتقادهاي تند خود قرار داده است.چند هفته پس از درگيري، اردوغان به قانونگذاران حزب محافظه‌كار عدالت و توسعه (AKP) گفت: «حماس گروهي آزادي‌بخش است و براي حراست از سرزمين خود مي‌جنگد.»
پس‌لرزه‌هاي رويارويي تركيه و ناتو
رييس‌جمهور تركيه همچنين اواخر اكتبر، اسراييل را جنايتكار جنگي خواند.اردوغان كه از ايالات متحده به دليل حمايت آشكار از اسراييل عصباني بود، از ملاقات با آنتوني بلينكن در سفر اخيرش به خاورميانه خودداري كرد و به جاي آن نوشيدن چاي در ارتفاعات «آيدر» واقع در سواحل درياي سياه را برگزيد. تركيه در نشست‌هاي اخير اتحاديه عرب و سازمان همكاري اسلامي، تلاش‌ها براي محكوم كردن اسراييل، تحكيم جبهه متحد ضد اسراييلي و لابي‌سازي براي انتشار بيانيه‌اي تند را مديريت كرد. ناظران مي‌گويند، از منظر اردوغان، مناقشه اسراييل و فلسطين شكاف تمدني بين اسلام و غرب را آشكار كرده است.
به ادعاي آنها، موضع‌گيري اردوغان موجب شد تا تركيه به «كارت وحشي» در خاورميانه امروز تبديل شود؛ رخدادي كه براي تحولات منطقه‌اي، مسيري كه تركيه طي مي‌كند و شكاف فزاينده بين اين كشور و متحدان غربي‌اش پيامدهايي دارد. تصميمات اردوغان در ارتباط يا جنگ در اسراييل و غزه و رويگرداني‌اش از غرب، موجب خواهد شد تا يكي از اعضاي برجسته غيرمتعهد جنوب جهاني عضو ناتو، روياروي اين نهاد نظامي- امنيتي تعريف شود. اين رخداد روابط تركيه و غرب را درگير پيچيدگي‌هاي تازه‌اي خواهد كرد.
پايان اتحاد شكننده!
آن‌گونه كه موسسه مطالعات بروكينگز نوشته، تمركز آنكارا بر درگيري در غزه مي‌تواند افكار عمومي ساير بخش‌هاي جهان اسلام را تحت تاثير قرار داده و فراتر از آن، محاسبات رهبران عرب را كه مي‌خواهند از روابط خود با اسراييل محافظت كنند، پيچيده‌تر كند. تعامل شخصي اردوغان با قدرت‌هاي مياني مانند اندونزي و رهبران آسياي مركزي و آفريقا احتمالا به احساسات ضد اسراييلي در جنوب جهاني بيش از اين دامن زده و كابينه نتانياهو را منزوي‌تر مي‌كند. موضع‌گيري اردوغان همچنين شكاف در جوامع اروپايي را عميق‌تر خواهد كرد و خشم مسلمانان ساكن اين كشورها را افزايش خواهد داد. با گذشت زمان، موضع تركيه حتي ممكن است فشار بر ايالات متحده و رهبران خاورميانه را جهت برقراري آتش‌بس در غزه و يافتن راه‌حل سياسي براي خروج از بحران حاكم افزايش دهد.با اين همه، فعلا واكنش تركيه به عمليات اسراييل در غزه و حمايت عمومي اردوغان از حماس منجر به كاهش روابط شكننده آنكارا با اسراييل شده است. هر دو بازيگر سفيران خود را فرا خوانده‌اند و تركيه ماموريتي را آغاز كرده تا اسراييل را به خاطر نقض هنجارهاي بين‌المللي در حمله به غزه از منظر قانوني پاسخگو كند. شايد مواضع تند رهبر تركيه موجب شده تا اسراييل، قطر را در قامت ميانجي به رسميت بشناسد، رخدادي كه آنكارا را ظاهرا نااميد كرد.واكنش اردوغان به حمله اسراييل به غزه، هم از منظر ايدئولوژيك و هم به لحاظ ژئوپليتيكي با اهميت است و بعيد به نظر مي‌رسد كه با ادامه جنگ ملايم‌تر شود. براي واشنگتن مهم است كه اجازه ندهد اين موضوع روابط پرچالش اين كشور با آنكارا را به شكلي منفي تحت تاثير قرار داده و تخريب كند.
خيز براي احياي امپراتوري
به باور تحليلگران، مناقشه اسراييل و فلسطين براي مدت زماني طولاني محور سياست خارجي تركيه بوده است.اردوغان معتقد است كه رسالتش احياي امپراتوري عثماني است، اين ايده‌اي است كه راي‌دهندگان ترك تا حد زيادي با آن موافق هستند. در همين راستا، همبستگي با آرمان فلسطين بخشي جدايي‌ناپذير از پلتفرم سياسي حزب عدالت و توسعه است. اردوغان در طول دو دهه زمامداري‌اش موفق شده تا تشكيلات تركيه و احتمالا جامعه را در راستاي ديدگاه خود در مورد لزوم اولويت دادن به جغرافياي عثماني در سياست خارجي تركيه به حركت درآورد. نخبگان محافظه‌كار حزب عدالت و توسعه بسان اردوغان درگير بحث «شكاف تمدني» شده‌اند و مساله فلسطين را هم به عنوان دستور تاريخي و هم بسان اهرمي براي نفوذ تركيه در خاورميانه قلمداد مي‌كنند.
مسلما درگيري اسراييل و فلسطين جايگاه منحصربه‌فردي در سياست خارجي تركيه دارد و عملگرايي اردوغان و موازنه ژئوپليتيكي اين بازيگر را به چالش مي‌كشد. اردوغان در درگيري‌هاي ديگر، خود را در قامت رهبري عمل‌گرا مي‌ديد كه در تلاش براي تعريف سياست خارجي «متوازن» جهت گسترش منافع تركيه است. اما در مورد غزه، رهبر تركيه با اتخاذ موضعي قدرتمندتر رابطه‌اش با غرب را به واسطه آرمانش يعني احياي امپراتوري به خطر انداخته است.مرد قدرتمند تركيه و پايگاه محافظه‌كار او مدت‌هاست كه حماس را به عنوان بازيگر قانوني فلسطيني مي‌دانند؛ بالاخص آنكه حماس از منظر ايدئولوژي با اخوان‌المسلمين همصداست. پس از پيروزي حماس در انتخابات غزه در سال 2006، آنكارا خالد مشعل، رهبر حماس را براي ديدار رسمي به مقر حزب عدالت و توسعه دعوت كرد. از آن زمان، تركيه از مشاركت حماس در روند صلح خاورميانه حمايت كرده است.با اين حال، آنكارا خط ارتباطي با محمود عباس و تشكيلات خودگردان فلسطين (PA) در كرانه باختري را باز نگه داشته است. در دهه گذشته، دستگاه ديپلماسي تركيه با اكراه ديدگاه اردوغان در مورد مناقشه اسراييل و فلسطين را پذيرفت. از همين رو در سال‌هاي 2021 و 2022، آنكارا فرآيند عادي‌سازي رابطه‌اش با اسراييل را دنبال كرده بود. ناظران مي‌گويند، امروز هم تركيه، در حالي كه هنوز به شكلي عملگرايانه روابط تجاري‌اش را با اسراييل حفظ كرده، آماده صلح سرد است.
آرمان فلسطين؛ شكاف‌ها را كمرنگ كرد
تحليلگران مدعي‌اند، مردم تركيه هميشه نسبت به موضوع فلسطين حساس بوده‌اند، اما به‌طور سنتي بي‌طرفي و دوري از درگيري‌هاي خاورميانه را انتخاب كرده‌اند. اما اردوغان روايت جديدي ساخته مبني بر اينكه دخالت تركيه در منطقه يك ضرورت اجتناب‌ناپذير براي موقعيت اين قدرت در منطقه است. در همين راستا، گروهي مدعي‌اند، رهبران اغلب قرباني موفقيت گفتماني خود مي‌شوند و با اردوغان نيز تفاوتي ندارند. با نزديك شدن به انتخابات محلي در مارس 2024، مناقشه اسراييل و فلسطين احتمالا محور مبارزات انتخاباتي حزب عدالت و توسعه خواهد بود. در شرايطي كه تركيه با بادهاي معكوس اقتصادي و با انتخابات محلي حساس دست و پنجه نرم مي‌كند، تاكيد بر وضعيت اسفبار فلسطيني‌ها آراي محافظه‌كاران حامي رييس‌جمهوري تركيه را افزايش داده- و به انتخاب اعضاي حزب عدالت و توسعه براي تصدي عنوان شهردار استانبول - كمك مي‌كند. به ادعاي گروهي از ناظران، اردوغان توانسته افكار عمومي تركيه را در مورد مسائل مرتبط با فلسطيني‌ها به جاه‌طلبي‌هاي جهاني اين كشور و مشروعيت بخشيدن به حماس شكل دهد. بر اساس تحقيقات جديد متروپول، يكي از آژانس‌هاي نظرسنجي معتبر تركيه، 55 درصد از مردمان تركيه با مواضع اردوغان در ارتباط با حماس همصدا هستند. بر اساس داده‌هاي خامي كه اوزر سنكار، مديركل متروپول در يك مصاحبه تلفني ارايه كرد، حمايت از موضع اردوغان در قبال مساله فلسطين حدود 54 درصد است كه تنها 36 درصد از مردم تركيه آن را تاييد نمي‌كنند. همزمان 35 درصد ترك‌ها مي‌گويند تركيه بايد تجارت با اسراييل را قطع كند، اما 38 درصد نظر متفاوتي دارند.همزمان گروهي از تحليلگران مي‌گويند، در باب مقوله حمايت از آرمان فلسطين و مشروعيت بخشيدن به حماس شكاف اسلام‌گراها و سكولارها در رسانه‌هاي رسمي تركيه كه اكنون تحت كنترل دولت هستند، محو شده است.
از زمان آغاز جنگ در غزه، آنكارا به دنبال ايفاي نقش ميانجي بود و تلاش داشت تا در رايزني‌هاي مرتبط با آزادي اسرا و دسترسي مردمان غزه به كمك‌هاي بشردوستانه، نقشي برجسته ايفا كند. اما قرعه به نام دوحه افتاد.در حالي كه قطر و مصر به ترتيب در باب مذاكرات مرتبط با تبادل اسرا و دسترسي بشردوستانه از طريق گذرگاه رفح مشاركتي فعال داشتند، اما از منظر ناظران فاقد ظرفيت صلح‌باني براي حل مناقشه حاكم هستند، از همين رو دو بازيگر نتوانستند بسان تركيه كه به واسطه نقش‌هاي حافظ صلح خود در سومالي، افغانستان و بالكان برجسته شده، مانور دهند.
گذر از صلح سرد به جنگ سرد
در همين راستا گروهي از تحليلگران بر اين باورند كه نوعي تناقض ذاتي در موضع تركيه وجود دارد - اين بازيگر از يك سو خواستار مديريت فرآيند طرح اتهام عليه غرب/ اسراييل است و از منظري ديگر مي‌خواهد به عنوان رهبر حل و فصل بحران حاكم ديده شود. به نظر مي‌رسد، در شرايطي كه اسراييل بازنده بازي روايت‌ها شده، كارزار كنوني اردوغان عليه اسراييل محبوبيت او را هم در داخل و هم در جهان اسلام افزايش خواهد داد. با اين حال، راهبرد اردوغان ممكن است نتايج ديگري داشته باشد: شخصي‌سازي «سلطان» از درگيري اسراييل و فلسطين فضايي را براي آنكارا فراهم كرده تا در صحنه اسراييل پس از نتانياهو مانور داده و عمل‌گرايانه‌تر عمل كند.شواهد حكايت از آن دارد كه اردوغان آماده جنگ سرد ديگري بين اسراييل و تركيه است. اين دو بازيگر پيش‌تر از اين مسير عبور كرده و در طول دهه گذشته هنر صلح سرد را بدون گسست در روابط به كار گرفته‌اند.در كوتاه‌مدت، بهبود روابط آنكارا و تل‌آويو دور از ذهن است و بعيد به نظر مي‌رسد اسراييل با نقش صلح‌باني تركيه در غزه موافقت كند. در حال حاضر، حتي دسترسي بشردوستانه تركيه به منطقه بحث‌برانگيز شده است.
6 نوامبر و در جريان نشست بلينكن با فيدان (وزراي خارجه امريكا و تركيه) در آنكارا، ماكت شيشه‌اي از شرق بيت‌المقدس با پرچم تركيه با دقت در كنار وزير خارجه امريكا قرار داشت. اين تصوير به روشني نشان مي‌دهد كه از منظر آنكارا، مناقشه اسراييل و فلسطين جدا از رابطه اين كشور با امريكا، تبيين نخواهد شد.در شرايطي كه ايالات متحده درگير چند نقطه اشتعال ژئوپليتيكي - عمدتا در همسايگي تركيه است، همزمان بايد روابطش با آنكارا را در مسيري با ثبات قرار دهد. بحران اسراييل و غزه روابط تركيه و امريكا را پرتنش‌تر كرده است. طبيعتا فعل و انفعال كنوني، استراتژي ايالات متحده براي تثبيت روابطش با تركيه در خاورميانه، بالاخص در سوريه را پيچيده كرده و مواضع فرصت‌طلبانه روسيه و چين در مورد مساله فلسطين را تقويت مي‌كند. در غياب گفت‌وگوي ايالات متحده و تركيه در مورد جنگ غزه، اين وضعيت ممكن است در برابر الحاق سوئد به ناتو مانع ايجاد كند.
رابطه آنكارا و واشنگتن روي گسل
براي اردوغان به عنوان رهبري كه به پراگماتيسم ژئوپليتيكي افتخار مي‌كند، واكنش به از سرگيري خشونت در اسراييل و غزه احساسي، شخصي و ايدئولوژيك بوده است. با اين حال، چنين رويكردي با جاه‌طلبي‌هاي سياست خارجي تركيه در خاورميانه همخواني دارد و اكنون، بخشي ثابت از داستان سياسي اردوغان است. مرد قدرتمند تركيه توانسته افكار عمومي را با ديدگاه‌هاي خود نسبت به منطقه و مشروعيت حماس هماهنگ كند. سخنان او همچنين در جنوب جهاني طنين‌انداز شده، جايي كه افكار عمومي درگير نبرد با كارزار رسانه‌اي غرب است.
در ميانه بحران ژئوپليتيك حاكم، مواضع تركيه هم از نظر ترويج تنش‌زدايي منطقه‌اي و هم تاثيرگذاري بر روابط شكننده اين كشور با غرب، اهميت زيادي دارد. شواهد نشان مي‌دهد، آنكارا وارد جنگ نخواهد شد با اين حال، با اتخاذ موضعي قوي جهت منزوي كردن كابينه نتانياهو، فشار را بر اسراييل و ديگر كشورهاي عربي افزايش خواهد داد. اگر آنكارا تلاش‌هاي ديپلماتيكش در مورد فلسطين را با ديگر قدرت‌هاي متوسط در جنوب جهاني يا روسيه و چين هماهنگ كند، ناديده گرفتن موضع ضد اسراييلي‌اش براي غرب دشوارتر خواهد شد.از همين رو مي‌توان گفت، درگيري اسراييل و حماس براي تركيه و امريكا مخرب خواهد بود. روابط دوجانبه واشنگتن و آنكارا كه پيش‌تر زير بار بي‌اعتمادي، عدم همسويي و عدم گفت‌وگوي معنادار در سطح رهبري قرار داشت، حالا شكننده‌تر شده است.