بحران غزه چشم‌انداز كريدور هند-خاورميانه-اروپا (آيمك) را در هاله‌اي از ابهام قرار داد
طرح ابتكاري «بايدن» در كما!
احسان لطيفي| با شعله‌ور شدن جنگ خاورميانه، چشم‌انداز عادي‌سازي بين عربستان‌سعودي و اسراييل كمرنگ شده و در كنار آن، اميدها به كريدور بين‌قاره‌اي هند- خاورميانه- اروپا موسوم به IMEC نيز رنگ باخته است. اين كريدور در حاشيه اجلاس سران گروه ۲۰ در دهلي‌نو و هياهوهاي فراواني معرفي و راه‌اندازي شد. IMEC يكي از ستون‌هاي كليدي استراتژي جو بايدن در اقيانوس آرام و خاورميانه بوده و رهبر امريكا از اين پروژه به عنوان «معامله‌اي واقعا بزرگ» استقبال كرده است. نارندرا مودي، نخست‌وزير هند كه تصميم گرفته تا سلطه جهاني چين بر زنجيره تامين را از بين ببرد، اين طرح را به عنوان «پايه تجارت جهاني براي صدها سال آينده» معرفي كرده است.
استراتژي شكست خورده بايدن!
به نوشته موسسه مطالعات خاورميانه، پروژه IMEC جايگزين بايدن براي طرح كمربند و جاده چين (پروژه‌اي زيرساختي و تجاري چند مليتي پكن) توصيف مي‌شود و غرب اميد دارد تا به واسه اين طرح بتواند نفوذ ژئوپليتيك فزاينده چين را محدود كند. با اين حال، اكنون درگيري‌هاي جاري اسراييل و حماس چوبي لاي چرخ گذاشته است و توسعه اين كريدور را متوقف كرده است. با شعله‌ور شدن جنگ خاورميانه، چشم‌انداز عادي‌سازي بين عربستان‌سعودي و اسراييل كمرنگ شده و حداقل در حال حاضر، اميدها براي راه‌اندازي كريدور را نااميد كرده است. تا زماني كه سرنوشت غزه نامشخص باقي بماند، آينده IMEC نيز در هاله‌اي از ابهام قرار دارد. اين كريدور شبكه‌اي دريايي و راه‌آهني ميان‌قاره‌اي است كه نه تنها كالا بلكه انرژي و داده‌هاي ديجيتال را از طريق خطوط لوله و كابل‌ها حمل كرده و سواحل هند را به بازارهاي اروپايي پيوند مي‌زند. IMEC اين كار را از طريق مسيري دريايي به امارات متحده عربي انجام مي‌دهد، سپس از طريق شبكه‌اي ريلي به عربستان‌سعودي، اردن و اسراييل رسيده و پس از آن، كالاها براي عبور از درياي مديترانه و پهلو گرفتن در يونان در كشتي‌ها بارگيري مي‌شوند. پس از ورود به بنادر اروپايي، كالاها سپس به آلمان، ايتاليا و فرانسه منتقل مي‌شوند؛ كشورهايي كه در نشست سران گروه بيست دهلي‌نو از امضاكنندگان يادداشت تفاهم احداث كريدور بودند. با اين حال، IMEC تعهدي بزرگ بوده كه با بسياري از چالش‌هاي لجستيكي و مالي مواجه است. درحالي كه فعلا بزرگ‌ترين مانع براي بقاي آن، حملات ۷ اكتبر حماس به سرزمين‌هاي اشغالي است، سوالات ديگري در مورد دوام اين پروژه از همان ابتدا وجود داشت. به عنوان مثال، هنوز مشخص نيست كه دقيقا چه كسي قرار است ده‌ها ميليارد دلار بودجه مورد نياز براي بهبود زيرساخت‌هاي موجود و پر كردن شكاف‌ها را پرداخت كند. اين كريدور به بيش از
۲ هزار كيلومتر راه‌آهن نياز داشته و بخش‌هاي بزرگي از آن بايد در منطقه چالش‌برانگيز خاورميانه ساخته شود. تاكنون هيچ مطالعه امكان‌سنجي در مورد خطوط لوله‌اي كه قرار است براي انتقال هيدروژن پاك احداث شود يا كابل‌هاي ديجيتال پرسرعت جهت بهينه‌سازي مشاغل ديجيتال، انجام نشده است. علاوه بر همه اينها، يك شركت دولتي چيني در حال حاضر سهامدار عمده بندر پيرئوس است كه بزرگ‌ترين بندر يونان و نقطه اصلي ورود كريدور به اروپا محسوب مي‌شود.
چالش‌هاي پيش روي طرح ابتكاري بايدن
اما چالش‌هاي ژئوپليتيكي به همين‌جا ختم نمي‌شود.
چالش ديگر اين طرح است كه مسير كشتيراني كريدور از بندر حيفا در سرزمين‌هاي اشغالي و از آب‌هاي مورد مناقشه آنكارا و آتن به مقصد يونان خواهد گذشت اما تركيه بخشي از كريدور IMEC نبوده و همچنين نيازي به گفتن ندارد كه آنكارا از اين بابت خوشحال نيست. رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه هشدار داد: «هيچ كريدوري بدون تركيه وجود ندارد.» علاوه بر اين، كارشناسان به مساله‌اي اساسي‌تر اشاره مي‌كنند. انتظار مي‌رود اين كريدور كشورهاي حاشيه خليج‌فارس را از نزديك شدن به چين منصرف كند. عبدالخالق عبدالله، كارشناس علوم سياسي اماراتي مي‌گويد كه در حال حاضر، كشورهاي خليج‌فارس با امريكا و چين كاملا همسو نبوده و تصميمات خود را براساس منافع ملي مي‌گيرند. او به پوليتيكو گفت: «ما وابسته هيچ‌كسي نيستيم. گاهي اوقات منافع‌مان با ايالات‌متحده و گاهي با چين همسو است. اكنون خليج‌فارس به اندازه‌اي اعتماد به نفس دارد كه بتواند تصميمات خودش را بگيرد.»
طرحي سياسي يا پروژه عملي
با اين حال، هيچ يك از نگراني‌هاي موجود مانع از اعلام پروژه توسط هفت امضاكننده IMEC نشد. برخي كارشناسان معتقدند كه اين مساله ممكن است به اين دليل باشد كه شايد پروژه، بيشتر ترفندي سياسي است. يعني به جاي اينكه اين طرح جدي بوده و غرب در آن سرمايه‌گذاري واقعي داشته باشد، مساله‌اي شعاري براي انتخابات آينده است. به هر حال، مردم اروپا، ايالات‌متحده و هند در سال آينده پاي صندوق‌هاي راي مي‌روند. اما طرفداران IMEC معتقدند كه اين پروژه با اراده سياسي قوي پشتيباني مي‌شود.
تركش‌هاي جنگ غزه به كريدور خاورميانه
به عنوان مثال، هند كه امسال به عنوان پرجمعيت‌ترين كشور جهان از چين پيشي گرفت، با جديت به دنبال ايجاد مشاغل جديد است، اما مسير تجارت زميني فعلي آن به غرب توسط پاكستان مسدود شده كه دشمن سنتي اين بازيگر است. در همين حال، مسير تجاري ديگر آن يعني كريدور تجاري شمال- جنوب هند، از ايران گذشته و به روسيه منتهي مي‌شود كه هر دوي اين كشورها تحت تحريم‌هاي غرب قرار دارند. از سوي ديگر، عربستان‌سعودي و امارات به دنبال تنوع بخشيدن به منابع اقتصادي خود و فاصله گرفتن از سوخت‌هاي فسيلي هستند و هر دو كشور IMEC را ابزاري براي گسترش فعاليت‌هاي اقتصادي خود مي‌دانند، بدون اينكه تحت فشار محدوديت‌هاي مربوط به عملكرد حقوق بشري باشند. بايدن نيز مصمم است تا يكپارچگي اقتصادي در مناطق مختلف را به عنوان راهي براي متوقف كردن چين دنبال كند. اندكي پس از حملات ۷ اكتبر حماس، رييس‌جمهور ايالات‌متحده گفت كه اگرچه مدركي ندارد، اما متقاعد شده كه يكي از دلايل عمليات حماس توقف فرآيند عادي‌سازي اعراب و اسراييل بود. او مدعي شد: «ما نمي‌توانيم اين كار راه رها كنيم.» يك ديپلمات ارشد هندي مستقر در اروپا به پوليتيكو گفت: «در دوران رياست بايدن، علاقه امريكا به كاوش و توسعه زنجيره‌هاي تامين هند تشديد شده است.» او افزود: «ايالات‌متحده متعهد به موفقيت اين پروژه بوده و كريدور هند- خاورميانه- اروپا بخش بزرگي از طرح واشنگتن است.» در ژانويه و ماه‌ها قبل از امضاي يادداشت تفاهم IMEC، گوتام آداني، تاجر و ميلياردر هندي موفق شد كه از چيني‌ها در خريد سهام بندر حيفا پيشي بگيرد. او سپس در ماه آگوست با مودي از يونان بازديد كرد تا سهامداري در بنادر آنها را نيز تضمين كند. واسيليس كوركيديس، رييس اتاق بازرگاني و صنعت بندر پيرئوس در اين باره گفت: «ما از علاقه هند به دسترسي بيشتر به بندر پيرئوس و سرمايه‌گذاري در ساير بنادر يونان به منظور ايجاد دروازه‌هايي براي صادرات خود به اروپا استقبال مي‌كنيم.» يونان مشتاق است تا هاب تجاري بين اروپا و كشورهاي در حال توسعه بوده و در تامين نيازهاي انرژي اين قاره نقش‌آفريني كند. با توجه به جنگ جاري روسيه و اوكراين، اين هدف بيش از پيش ضروري به نظر مي‌رسد. در همين حال، رياض قبلا متعهد شده كه ۲۰ ميليارد دلار در IMEC سرمايه‌گذاري كند كه احتمالا بخش بزرگي از آن صرف ايجاد شبكه ريلي داخلي عربستان‌سعودي خواهد شد. عبدالله با اشاره به شبكه ريلي امارات متحده عربي گفت: «ما در حال حاضر نزديك به ۹۰درصد زيرساخت‌هاي ريلي خود را آماده كرده‌ايم.» بنابراين، در ميان امضاكنندگان، اتحاديه اروپا بيشتر از همه بي‌علاقگي نشان داده است. به گفته تحليلگران، سكوت اتحاديه اروپا براي به چالش كشيدن چين امري مخفي نبوده و ممكن است موافقت اين اتحاديه با پيوستن به IMEC راهي براي آرام كردن بايدن باشد. جنگ غزه همچنين مي‌تواند دليلي براي عدم اشتياق اروپا باشد كه به گفته ديپلمات هندي، پيشرفت پروژه را «كند» كرده است. ژاكوب كركگارد از صندوق مارشال آلمان نيز با اين برآورد هم‌نظر بوده و خاطرنشان مي‌كند كه وقتي صحبت از IMEC به ميان مي‌آيد، «جنگ در غزه مي‌تواند همه چيز را خراب كند.» بنابراين، اول و مهم‌تر از همه، اكنون آينده IMEC به ازسرگيري مذاكرات عادي‌سازي ميان عربستان‌سعودي و اسراييل بستگي دارد كه مي‌تواند به هر سمتي پيش برود. با اين حال، عبدالله اميدوار است كه به محض اينكه گرد و غبار جنگ غزه فروكش كند، بار ديگر مذاكرات آغاز مي‌شود. او خاطرنشان كرد: «ارزيابي من اين است كه طي چند ماه آينده و زماني كه جنگ به پايان برسد، همه در موقعيت بهتري براي بحث‌هاي تنش‌زدايي و ازسرگيري عادي‌سازي قرار خواهند داشت.»