هدف پوتين از سفر دو روزه به چين چه بود؟
عصر تازه همصدايي رقباي امريكا
احسان پناه‌بر
روز پنجشنبه، ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه و شي جين پينگ، رهبر چين در پكن ديدار كردند تا «عصر جديد» همكاري در يك «جهان چندقطبي» را دور هم جشن بگيرند. سفر پوتين در حالي انجام شد كه نيروهاي روسيه در حال پيشروي در استان خاركيف اوكراين هستند. اخيرا نيز رييس‌جمهور روسيه رهبري نظامي خود را در آستانه حمله تابستاني گسترده مورد انتظار در اوكراين تغيير داده و به جاي چهره‌اي نظامي، چهره‌اي تكنوكرات و اقتصادي برگزيده است. پوتين براي ادامه حمايت از اقتصاد كشورش در زمان جنگ، از جمله از طريق فروش نفت، به «دوست عزيز» خود در چين متكي است. در عين حال، شي به دنبال يافتن شركاي بيشتر براي چين است، زيرا اقتصاد اين كشور با خطر چالش از سوي اروپا و تعرفه‌هاي جديد ازسوي ايالات‌متحده مواجه است.
چين به رهبري رييس‌جمهور شي جين‌پينگ، پس از حمله روسيه به اوكراين، حمايت ديپلماتيك قوي خود را از مسكو دريغ نكرده است. در واقع، پكن به عنوان بازار اصلي صادرات نفت و گاز روسيه ظاهر شده است و به پر كردن خزانه جنگ كرملين كمك مي‌كند. روسيه همچنين به چين به عنوان منبع اصلي واردات فناوري پيشرفته براي كاركردن ماشين جنگي خود متكي است. پوتين و شي بيش از 40 بار با يكديگر ملاقات كرده و روابط شخصي قوي براي تقويت «مشاركت راهبردي» براي خود ايجاد كرده‌اند. هر دو بازيگر با تنش‌هاي فزاينده‌اي با غرب مواجه هستند. شي آخرين‌بار در مارس 2023 به مسكو سفر كرد و در آنجا بود كه آنها يكديگر را «دوست عزيز» خطاب و از يكديگر به دليل مواضع‌شان عليه غرب به رهبري ايالات‌متحده تعريف و تمجيد كردند. پوتين در ماه اكتبر نيز براي اجلاس سران ابتكار زيرساخت يك كمربند و يك جاده چين به پكن رفت.
شراكت عليه غرب
پوتين پيش از سفر دو روزه روز پنجشنبه به خبرگزاري رسمي چين، شينهوا گفت كه ديدارهايش با شي «گفت‌وگوي بين دوستان قديمي» و «تبادل ديدگاه‌هاي سودمند درباره موضوعات مهم در دستور كار دوجانبه و بين‌المللي» است. پوتين گفت كه چين را براي اولين سفر خارجي خود پس از آغاز به كار براي پنجمين دوره رياست‌جمهوري خود در ماه جاري به دليل «سطح بي‌سابقه مشاركت راهبردي بين دو كشور» انتخاب كرد. پكن نيز اين رابطه را دوستي «بدون محدوديت» اعلام كرده است. هم شي و هم پوتين، تلاش‌هاي غرب براي گسترش دموكراسي را تلاشي مذبوحانه و حيله‌گرانه براي مشروعيت‌زدايي از حاكميت خود مي‌دانند و معتقدند كه حاكميت آنها براي رويارويي با چالش‌هاي دنياي مدرن بهتر عمل مي‌كنند. در‌حالي كه چين به روسيه تسليحاتي براي استفاده در اوكراين نداده است، اما از مسكو به صورت ديپلماتيك حمايت كرده و غرب را به خاطر تهديد امنيت روسيه مقصر مي‌داند. همچنين تحريم‌هاي غرب عليه مسكو را به شدت محكوم كرده است. روسيه نيز به نوبه خود همواره حمايت خود را از پكن در مورد موضوعات مرتبط با تايوان اعلام كرده است. پس از اينكه متحدان غربي كي‌يف واردات نفت و گاز از روسيه را متوقف كردند، چين به بزرگ‌ترين مشتري انرژي مسكو تبديل شد. چين نيز‌به‌نوبه خود، پس از اينكه تحريم‌ها عرضه فناوري پيشرفته را به روسيه كاهش داد، به يكي از بزرگ‌ترين تامين‌كنندگان ماشين‌آلات و لوازم الكترونيكي براي روسيه تبديل شده است. ايالات‌متحده مدعي است چين به شدت صادرات ماشين‌ابزار، ميكروالكترونيك و ساير فناوري‌ها را به روسيه گسترش داده است كه براي ساخت موشك، تانك، هواپيما و ساير سلاح‌ها استفاده مي‌شود. براساس ارزيابي‌هاي ايالات‌متحده، روسيه در سال 2023 حدود 90درصد از كل ميكروالكترونيك و حدود 70درصد ماشين ابزار را از چين دريافت كرد. آنتوني بلينكن، وزير خارجه ايالات‌متحده در ماه گذشته هنگام بازديد از پكن گفت: «روسيه بدون حمايت چين براي تداوم حمله خود به اوكراين تلاش خواهد كرد.» او به مقامات چيني هشدار داد كه اگر چين به اين مشكل رسيدگي نكند، ايالات‌متحده خود اقدام خواهد كرد. به نظر راهبرد ايالات‌متحده در اين زمينه هنوز مشخص نيست، به ويژه اينكه خطر حمله نظامي چين به تايوان نيز وجود دارد. در بحبوحه تقويت روابط، روسيه و چين در سال‌هاي اخير يكسري بازي‌هاي جنگي، از‌جمله مانورهاي دريايي و گشت‌زني بمب‌افكن‌هاي دوربرد بر فراز درياي ژاپن و درياي چين شرقي برگزار كرده‌اند. نيروهاي زميني روسيه و چين نيز براي مانورهاي مشترك به خاك يكديگر رفته‌اند. پوتين اخيرا گفته كرده است كه مسكو فناوري نظامي بسيار حساسي را با چين به اشتراك گذاشته است. او گفت كه اين فناوري‌ها، از جمله يك سامانه هشدار اوليه براي شناسايي پرتاب موشك‌هاي بالستيك و رادارهاي زميني و ماهواره‌هايي كه قبلا تنها ازسوي روسيه و ايالات‌متحده استفاده مي‌شد، به‌طور قابل‌توجهي توانايي دفاعي چين را تقويت كرده است. پوتين در ماه نوامبر پيشنهاد كرد كه مسكو و پكن بايد همكاري خود را در زمينه ماهواره‌هاي نظامي و ساير فناوري‌هاي مورد استفاده براي دفاع گسترش دهند. جان هربست، سفير سابق ايالات‌متحده در اوكراين بر آن است كه آخرين قسمت از گفت‌وگوي پوتين-شي براي آن بود تا چين، برادر خود را متقاعد كند تا هر چه سريع‌تر تكليف جنگ در اوكراين را مشخص كند. به نظر مي‌رسد پكن نگران عواقب اين جنگ است كه مي‌تواند دامن اقتصاد پكن را بگيرد و در شرايط نامطلوب اقتصادي، غرب و ايالات‌متحده را بيش از پيش از چين دلخور كند. ديدار پوتين از چين در‌حالي ادامه مي‌يابد كه نيروهايش به پيشرفت تدريجي در خاك اوكراين ادامه مي‌دهند. هربست معتقد است كه تاخير شش ماهه در تصويب كمك‌هاي جديد ايالات‌متحده به اوكراين، دست بالا را به روسيه داد و حتي چين را مجاب كرد كه با روسيه در اين جنگ همكاري كند.
همصدايي در برابر دشمن مشترك
هربست افزود كه اين دو قدرت نيرومند و تيم‌هاي‌شان درباره وضعيت نظام بين‌الملل و تقويت همكاري در مشاركت «بدون محدوديت» گفت‌وگو كرده‌اند. مشكل پوتين اين است كه به نظر مي‌رسد مشاركت «بدون محدوديت» آنها عمدتا به حوزه لفاظي محدود مي‌شود. اين دو رهبر ايالات‌متحده را به عنوان يك هژمون «متخاصم و ويرانگر»، رو به زوال، اما همچنان خطرناك توصيف كردند. آنها بيانيه مشتركي در مورد مشاركت راهبردي عميق در «عصر جديد» صادر كردند. با اين حال، همان‌طور كه آنها در مورد همكاري رو به رشد صحبت كردند، صادرات چين به روسيه در ماه‌هاي اخير كاهش يافته است. اين امر ممكن است به خوبي نشان‌دهنده هشدارهاي اخير ايالات‌متحده در مورد ارايه كمك نظامي به مسكو و زير پا گذاشتن سياست تحريم‌ها عليه روسيه باشد. هربست مي‌افزايد كه اين مورد به خوبي قابل درك است كه خريد نفت و گاز چين از روسيه به اين كشور كمك كرده است تا تحريم‌هاي غرب را پشت‌سر بگذارد، اما شايد ميزبانان چيني نمي‌خواستند بي‌رويه با غرب دشمني كنند و بنابراين، رييس گازپروم بخشي از هيات روسيه در چين نبود. به نظر مي‌رسد كه پوتين از پيشنهادهاي صلح چين براي اوكراين تمجيد كرده است. اين موضوع احتمالا بخشي از تلاش او براي متقاعد كردن چين براي شركت نكردن در كنفرانس سوييس در اواسط ژوئن در مورد فرمول صلح ولوديمير زلنسكي، رييس‌جمهور اوكراين است.
اما، مايكل شومان، كارشناس ارشد غيرمقيم در مركز جهاني چين شوراي آتلانتيك نيز بر آن است كه شي در حال جدا شدن از امريكا و تعميق روابط با روسيه است. به باور او، توافق با روسيه براي چين اصلا خوب نيست. شومان مي‌نويسد كه دو روز پس از آنكه جو بايدن، رييس‌جمهور ايالات‌متحده، تعرفه‌هاي شديد و جديدي بر محصولات چيني را اعلام كرد، شي جين‌پينگ در پكن از پوتين استقبال كرد. رهبران دو كشور متعهد شدند همكاري كشورهاي خود را تعميق بخشند، اما به نظر تلاش‌هاي ايالات‌متحده براي متقاعد كردن چين ديرهنگام و غيروسوسه‌برانگيز بوده است. هر چند روابط پكن با مسكو نيز براي پكن مي‌تواند در آينده خوشايند نباشد.
نيم قرن پيش، چين پس از جدا شدن از اتحاد جماهير شوروي، با ايالات‌متحده روابط برقرار كرد. با جدا شدن چين از ايالات‌متحده، دوباره با روسيه ارتباط برقرار مي‌كند. شي فكر مي‌كند كه اين معامله خوبي براي چين است. او كه نمي‌تواند ايالات‌متحده را كنترل كند، تصميم دارد با روسيه منزوي، اما سرشار از منابع انرژي تعامل كند. شومان معتقد است چين به دنبال شريكي است كه ارزش‌ها و ماموريت اقتدارگرايانه‌اش را براي ايجاد يك بلوك بديل و غيرليبرال براي برگرداندن سلطه غرب به اشتراك مي‌گذارد. مشكل اين است كه شي در حال در افتادن با اقتصاد بيست و پنج تريليون دلاري با فناوري پيشرفته‌اي است كه چين براي اقتصاد دو تريليون دلاري خود به شدت نيازمند آن است. اين محرك البته براي چين در مسكو ديده نمي‌شود. اينكه شي مايل به انجام چنين قماري روي روسيه باشد، احتمالا به برنامه‌هاي بلندمدتش در زمينه‌هاي راهبردي در منطقه درياي چين و اقيانوس آرام برمي‌گردد. كيمبرلي دونوان، مقام ارشد سابق در شبكه اجراي جرايم مالي وزارت خزانه‌داري ايالات بر آن است كه چين محور دور زدن تحريم‌ها در جهان محسوب مي‌شود. او معتقد است كه آخرين ديدار پوتين و شي نشان مي‌دهد چين به دنبال تحريم‌هاي غرب به راه نجات اقتصادي روسيه تبديل شده است. طي دو سال گذشته، چين به شريك تجاري اصلي روسيه تبديل شده است و به واردات كالاهاي روسيه به ويژه نفت ادامه مي‌دهد. اين دو كشور با يوان چين و روبل روسيه تجارت مي‌كنند و به آنها اجازه مي‌دهد تا تحريم‌هاي غرب را دور بزنند، چراكه معاملات بين دو بازيگر، خارج از دلار امريكا، يورو و ساير ارزهاي ائتلاف تحريم‌هاي گروه هفت (G7) انجام مي‌شود. به‌زعم دونوان، ارزيابي كلي اين است كه چين اين فعاليت‌ها را به بانك‌هاي منطقه‌اي كوچك‌تر خود منتقل مي‌كند تا از برجسته‌ترين موسسات مالي در برابر تحريم‌هاي مستقيم و تهديد تحريم‌هاي ثانويه ايالات‌متحده محافظت كند. با اين حال، اين معاملات همچنان در حال انجام است و درآمد مورد نياز روسيه براي ادامه جنگ در اوكراين را فراهم مي‌كند. به باور دونوان، بيش از پيش آشكار شده است كه چين محور فرار از تحريم‌هاست. به ادعاي اين تحليلگر، چين به حمايت از كشورهاي تحت تحريم همچون روسيه، ايران و كره‌شمالي، براي به چالش كشيدن رهبري ايالات‌متحده و نظم جهاني ادامه مي‌دهد. با همراهي اقتصادي و تجاري چين با روسيه، مشكل تامين مالي حمله روسيه به اوكراين ديگر يك مشكل جدي براي كرملين نيست.