به مناسبت شصتمين سالگرد اولين پيش‌نويس آيين‌نامه زلزله ايران
مهدي زارع
در هفته‌اي كه گذشت و از 18 ارديبهشت 1403 نهمين كنفرانس بين‌المللي زلزله‌شناسي و مهندسي زلزله در تهران از سوي پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسي و مهندسي زلزله برگزار شد. اين سري كنفرانس‌ها از ارديبهشت 1370 در تهران آغاز شد و طي 33 سال گذشته هر چهارسال يك‌بار برگزار شده است. اين رخداد فرصتي جديد براي پژوهشگران ايراني است كه به ويژه در سال‌هاي اخير با وجود مشكلات ارزي و اقتصادي گوناگون از بسياري از ارتباطات علمي بين‌المللي محدود و محروم شده‌اند.
از سال 1980، زمين لرزه‌ها 12 درصد از كل مخاطرات طبيعي فاجعه‌آميز در سراسر جهان را به خود اختصاص داده‌اند كه به 65 درصد از كل تلفات و 25 درصد از خسارات مالي در كل انجاميده است. بيش از 800 هزار نفر از ابتداي سده بيست و يكم و حدود 1.5 ميليون مجروح در دنيا و 30 ميليون بي‌خانمان و همچنين تقريبا هزار ميليارد دلار خسارت اقتصادي از پيامدهاي زلزله‌هاي مخرب در اين دوره است. پنج كشوري كه بيشترين آسيب را از زمين لرزه‌هاي مخرب داشته‌اند، عبارتند از: چين، اندونزي، ايران، تركيه و ژاپن به ترتيب با 16 درصد، 10 درصد، 8 درصد، 4.5 درصد و 4 درصد از كل زلزله‌هاي مخرب . طي دهه‌هاي گذشته، رشد جمعيت همراه با شهرنشيني سريع و برنامه‌ريزي نشده و مديريت ضعيف زمين، محرك‌هاي سوانح بوده‌اند، به‌طوري كه منجر به تجمع دارايي‌هاي جاني و مالي در مناطق بالقوه زلزله‌خيز و در نتيجه افزايش ريسك زلزله شده‌اند. بر اساس آخرين نقشه جهاني خطر لرزه‌اي در حال حاضر 17 كلانشهر در سراسر جهان هر يك با جمعيتي بيش از 10 ميليون نفر وجود دارد كه در بالاترين سطح خطر زلزله قرار دارند، از جمله توكيو، جاكارتا، دهلي، پكن، مانيل، مكزيكوسيتي، اوزاكا، لس‌آنجلس، داكا، چنگدو، كراچي، تهران، استانبول، لاهور، ناگويا، بوگوتا و ليما . در ايران حدود 77 درصد از مردم در شهرها ساكنند و جمعيت تهران و پيرامون آن حدود 16 درصد از كل جمعيت كشور است. در 23 ژانويه1909 (سوم بهمن 1387) اولين زلزله مهم سده بيستم ايران در دشت سيلاخور لرستان به بزرگاي 7.4 رخ داد و بيش از 8000 نفر جان باختند، بيش از 65 روستا ويران شد و شهر بحرين (دورود امروزي) و شهر بروجرد تخريب شدند. در زمان، فاجعه زلزله سيلاخور نه كمك‌هاي امدادي به مناطق آسيب ديده ارسال شد و نه تلاش‌هاي بازسازي توسط مقامات يا قدرت‌هاي رقيب در ايران - روسيه و انگليس - حمايت شد. ما اكنون نود و چهارمين سالروز زمين لرزه سلماس با بزرگاي 7.1 (هفتم مه1930 -17 ارديبهشت 1309) را پشت سر گذاشتيم كه در آن شهرستان ديلمان و كهنه‌شهر به همراه 60 روستاي ديگر ويران شد و حدود 2514 نفر جان باختند. زلزله متوسط با بزرگاي 5.4 كه در صبح قبل از زلزله رخ داد و دستور تخليه و بيرون ماندن از خانه‌ها در شب هنگام اول پس از زلزله متوسط، به‌طور قابل توجهي به كاهش تعداد مرگ و مير در زمين لرزه اصلي و با بزرگاي 7.1 انجاميد كه بعد از ساعت يك بامداد رخ داد. تلفات فقط در بين جمعيتي رخ داد كه پيش لرزه را احساس نكردند يا آن را جدي نگرفتند. در اول سپتامبر1962 (10 شهريور 1341) زلزله بويين زهرا با بزرگاي 7.0 در منطقه جنوب دشت قزوين، در 140 كيلومتري غرب تهران بيش از 12000 نفر كشته و حدود 3000 نفر مجروح برجا گذاشت و بويين زهرا و 91 روستاي اطراف ويران شدند. پس از فاجعه زلزله بويين زهرا، بنا به درخواست دولت ايران، سازمان آموزشي، علمي و فرهنگي ملل متحد (يونسكو) دو هيات به منظور بررسي زلزله بويين زهرا به ايران اعزام كرد و جنبه‌هاي مهندسي بويين زهرا براي اولين‌بار به شيوه نوين با كوشش‌هاي زنده‌يادان مهندس علي‌اكبر معين‌فر و نيكلاس آمبرسيز انجام شده كه آغازي براي مطالعه زمين لرزه‌هاي بزرگ در مقياس بزرگ در ايران بود. پس از زلزله بويين زهرا، سازمان برنامه و بودجه و يونسكو سمينار بين‌المللي را در دانشگاه تهران برگزار كردند و در اين سمينار گزارش مقدماتي زمين لرزه بويين زهرا مورد بررسي قرار گرفت. سپس و در سال 1343 پيش‌نويس اولين آيين‌نامه زلزله از سوي زنده‌ياد مهندس معين‌فر ارايه شد. در اين سال سازمان برنامه و بودجه وقت در قالب يك طرح تحقيقاتي گزارشي به نگارش زنده‌ياد معين‌فر با عنوان «آيين‌نامه موقت حفاظت ساختمان‌ها در برابر زلزله» منتشر كرد. به دنبال آن در وزارت آباداني و مسكن كميته آيين‌نامه دفتر مطالعات و معيارهاي ساختماني تشكيل و جزوه‌اي را تحت عنوان «آيين‌نامه ايمني ساختمان‌ها در برابر زلزله» در شهريور 1346 منتشر كرد. در اين آيين‌نامه ساخت ساختمان‌هاي بيش از سه طبقه يا مرتفع‌تر از 11 متر منحصرا با اسكلت فولادي يا بتن‌آرمه مجاز دانسته شد. اين آيين‌نامه دو فصل داشت: فصل اول ساختمان‌هاي با مصالح بنايي و فصل دوم محاسبه ساختمان‌ها در برابر نيروي زلزله. در اين آيين‌نامه كه داراي كميته علمي بود، هر گونه تغيير، اصلاح و تكميل در صلاحيت وزارت آباداني و مسكن دانسته شده بود. آيين‌نامه مذكور در قالب نشريات سازمان برنامه و بودجه وقت (دستورالعمل‌هاي لازم‌الاجرا) در سال 1348 انتشار يافت. بعد از مدتي فصل دوم اين آيين‌نامه كه مربوط به بارهاي ناشي از زلزله بود به استاندارد ملي ايران شماره 519 «حداقل بار وارده بر ساختمان‌ها» انتقال يافت و اين آيين‌نامه ملاك محاسبه ساختمان‌ها در برابر زلزله قرار گرفت. سال 1366 اولين آيين‌نامه مستقل زلزله ايران با نام استاندارد 2800 منتشر شد و اكنون پنجمين ويرايش همين آيين‌نامه از سوي مركز تحقيقات راه مسكن و شهرسازي آماده انتشار است .