گروه اجتماعي
طبق آخرين گزارشي كه سازمان جهاني گردشگري منتشر كرده، حداقل 9 كشور جهان در سه ماه ابتداي 2024 افزايش ورود گردشگر داشته‌اند كه ايران بين اين كشورها نيست. جاي خالي ايران در گزارش جديد سازمان جهاني گردشگري در حالي است كه طبق هدف‌گذاري سند چشم‌انداز20 ساله گردشگري كه دي 1383 تصويب شد 4 دوره در فاصله سال‌هاي 1384 تا 1404 تعيين شده بود و براي هر دوره، ميزان جذب گردشگر خارجي و ميزان درآمدزايي از محل ورود گردشگران هم مشخص بود. چنان كه قرار بود در فاصله سال 1384 تا 1388، تعداد گردشگران خارجي ورودي به كشور با رشد 30 درصدي به 2.6 ميليون نفر (2 ميليون و 600 هزار نفر) در فاصله سال‌هاي 1389 تا 1393 با رشد 20 درصدي به 6.5 ميليون نفر (6 ميليون و 500 هزار نفر) در فاصله سال‌هاي 1394 تا 1398 با رشد 15 درصدي به 13 ميليون نفر و در فاصله سال‌هاي 1399 تا 1403 با رشد 10 درصدي به 20 ميليون نفر برسد! در اين سند، ميزان درآمدزايي از ورود گردشگر در سال پاياني هر دوره هم مشخص بود چنان كه ميزان درآمدزايي از ورود گردشگر در سال 1384 به عنوان سال پاياني دوره اول 1.5 ميليارد دلار، در سال 1393 به عنوان سال پاياني دوره دوم 4.5 ميليارد دلار، در سال 1398 به عنوان سال پاياني دوره سوم 10 ميليارد دلار و در سال 1404 به عنوان سال پاياني اجراي سند هم حدود 25 ميليارد دلار تخمين زده شده بود كه در صورت تحقق اين سند، ايران در سال 1404 مي‌توانست مدعي سهم 1.5 درصدي از گردشگري جهان باشد. با وجود اين سند، اما هم گزارش سازمان جهاني گردشگري و هم گزارش‌هاي وزارت ميراث فرهنگي نشان مي‌دهد كه تعداد گردشگر ورودي و ميزان درآمدزايي از ورود گردشگران خارجي به هدف‌گذاري سند 20 ساله نرسيده است.
در گزارش جديد سازمان جهاني گردشگري، سفرهاي خارجي مردم جهان در دو بازه زماني سال 2023 و سه ماه اول سال 2024 نسبت به سه ماه اول 2019 (ژانويه تا مارس) مورد بررسي قرار گرفته كه طبق اين گزارش، در سه ماه اول 2024 بيش از 285 ميليون گردشگر به سفر رفته‌اند كه اين ميزان سفر معادل 97 درصد سفرهاي انجام شده در مدت مشابه سال 2019 و پيش از همه‌گيري كرونا است.
به استناد گزارش خبرگزاري ايسنا، در اين گزارش، تعداد سفرها به تفكيك مناطق مختلف جهان و در مقايسه با آمار سه ماهه ابتداي سال 2019 هم اعلام شده كه بنا به همين تفكيك، خاورميانه بين 5 منطقه اروپا، آفريقا، امريكا، آسيا و اقيانوسيه، ركورددار گردشگري بوده چنان كه در سه ماه ابتداي 2024 تعداد سفرها در اين منطقه و نسبت به مدت مشابه سال 2019، افزايش 36 درصدي داشته در حالي كه در همين بازه زماني در اروپا 120 ميليون گردشگر وارد شده‌اند كه اين آمار نسبت به تعداد سفرهاي انجام شده در مدت مشابه سال 2019 فقط يك درصد افزايش يافته اما طبق گزارش سازمان جهاني گردشگري، آمار سفرهاي توريستي در منطقه آفريقا در سه ماه اول 2024 هم ركورد مدت مشابه سال 2019 اين منطقه را پشت سر گذاشته چنان كه تعداد گردشگران در آفريقا در طول ماههاي ژانويه تا مارس 2024، حدود 5 درصد بيشتر از مدت مشابه در سال 2019 بوده است. امريكا، آسيا و اقيانوسيه اما نسبت به خاورميانه، اروپا و آفريقا با وجود آنكه رشد گردشگر ورودي داشته‌اند اما ركورد بالاتر از مدت مشابه سال 2019 به دست نياورده‌اند چنان كه در قاره امريكا در سه ماه اول 2024 تعداد سفرها معادل ۹۹ درصد سفرها در مدت مشابه سال ۲۰۱۹، و در منطقه آسيا و اقيانوسيه معادل 82 درصد سفرها در مدت مشابه سال 2019 بوده است.
بخش ديگري از اين گزارش، به ركوردشكني كشورها در جذب گردشگر خارجي در سه ماهه ابتداي 2024 نسبت به مدت مشابه سال 2019 اختصاص دارد كه در اين بخش هم قطر (با افزايش 177 درصدي گردشگر ورودي) آلباني (افزايش 121 درصدي) عربستان سعودي (افزايش 98 درصدي) تانزانيا (افزايش 53 درصدي) صربستان (افزايش 43 درصدي) گواتمالا (افزايش 41 درصدي) و بلغارستان (افزايش 38 درصدي) در بالاترين رديف‌هاي جدول جذب توريست در سه ماه ابتداي امسال نسبت به مدت مشابه سال 2019 ايستاده‌اند. در اين بخش از گزارش سازمان جهاني گردشگري هم نامي از ايران نيست و همان طور كه فعالان صنعت گردشگري كشورمان گفته‌اند، طي 5 سال اخير، فاجعه سقوط هواپيماي اوكرايني در دي ماه 1398 اولين ضربه بر پيكره صنعت گردشگري كشور بود و متعاقبش، شيوع جهاني كرونا مزيد بر علت شد كه مرزهاي ايران همچون تمام كشورها به روي گردشگران بسته شود. به دنبال آغاز واكسيناسيون و مصون‌سازي جمعيت عمومي و جهاني، در حالي كه اميد مي‌رفت آفتاب رونق گردشگري دوباره در اسمان ايران بتابد، رخدادهاي بعد از كشته شدن مهسا اميني (دختر اهل سقز و مهمان تهران كه روز 22 شهريور 1401 توسط گشت ارشاد دستگير و بعد از انتقال به بازداشتگاه وزرا دچار مرگ مغزي شد) موج جديدي از ركود به جان صنعت گردشگري ايران افتاد و ضربه‌هاي اين موج چنان سهمگين بود كه فعالان گردشگري و مسوولان سازمان ميراث فرهنگي، نام جديد «ايران هراسي» بر اين موج گذاشتند. تاثير اين موج بعد از حدود 21 ماه همچنان پابرجاست چنان‌كه در گزارش سازمان جهاني گردشگري، كشور كوراسائو (جزيره‌اي در كنار سواحل ونزوئلا) در سه ماه ابتداي سال 2024 رشد 45 درصدي و جزاير توركس و كايكوس واقع در درياي كاراييب، در سه ماه اول 2024 رشد 42درصدي ورود گردشگر نسبت به مدت مشابه سال 2019 داشته‌اند اما از ايران هيچ خبري نيست.
در بخش ديگري از اين گزارش به درآمد صنعت گردشگري مناطق مختلف جهان در سال 2023 اشاره و اعلام شده كه در سال 2023 درآمد گردشگري به 1500 ميليارد دلار رسيد كه اين عدد معادل 97 درصد درآمد گردشگري در سال 2019 ميلادي است. طبق اين گزارش در سال 2023 اروپا 660 ميليارد دلار از ورود گردشگر درآمد داشته و در سه ماه ابتداي سال 2024 هم كشورهاي صربستان با 127 درصد افزايش درآمد گردشگري نسبت به مدت مشابه سال 2019، تركيه با 82 درصد، پاكستان با 72 درصد، تانزانيا با 62 درصد، پرتغال با 61 درصد، روماني با 57 درصد، ژاپن با 53 درصد، مغولستان با 50 درصد، كشور موريس (جزيره‌اي در جنوب قاره آفريقا) با 46 درصد و مراكش با 44درصد افزايش درآمد گردشگري نسبت به سه‌ماه ابتداي سال 2019، برترين‌هاي گزارش سازمان جهاني گردشگري هستند.
قرار بود به چه نقطه‌اي برسيم؟
دو روز بعد از انتشار گزارش سازمان جهاني گردشگري، وزارت ميراث فرهنگي اعلام كرد كه از پاييز 1400 و در طول فعاليت دولت سيزدهم، مجموع درآمد گردشگري ايران ۸.۷ ميليارد دلار بوده و در اين مدت در مجموع 7.1 ميليون گردشگر (7 ميليون و 100 هزار نفر) وارد كشور شده‌اند و به طور مشخص، در سال 2022 (1401) 4.1 ميليون نفر (4 ميليون و 100 هزار نفر) گردشگر خارجي وارد كشور شده‌اند و ۶.۲ ميليارد دلار در ايران هزينه كرده‌اند كه اين رقم نسبت به هزينه كرد 2.5 ميليارد دلاري گردشگران ورودي در سال قبل از آن ۷۳.۵ درصد رشد داشته است.
در ادامه اين گزارش با استناد به گزارش سال 2022 سازمان جهاني گردشگري گفته شده بود كه در سال 2022 سهم ايران از كل سفرهاي گردشگري جهان معادل 0.4 درصد و از مجموع گردشگران ورودي خاورميانه، حدود 6 درصد بوده است.
صنعت گردشگري ايران البته بايد جدا از گزارش‌هاي رسمي دولت بررسي شود چون هنوز حساب اقماري گردشگري نداريم و به همين دليل، آمار ورودي‌ها به خاك ايران امكان سوءاستفاده را براي دولت‌ها فراهم كرده كه هر گونه ورود مجاز به خاك ايران از طريق مرز زميني و دريايي و هوايي را «گردشگر» محسوب كنند و بنابراين، حتي مهاجراني كه از كشورهاي حوزه خليج‌فارس براي كارگري به ايران مي‌آيند و در پاسپورت‌شان، مهر ورود مي‌خورد و حتي شهروندان همسايه‌هاي غربي كه طبق روال نسل اندر نسل، براي خريد مايحتاج هفتگي و ماهانه به خاك ايران وارد مي‌شوند و بعد از چند ساعت به كشور خودشان برمي‌گردند هم از نگاه دولت‌هاي اين دهه، «گردشگر» محسوب مي‌شوند در حالي كه گردشگر، يك تعريف مشخص دارد و سازمان جهاني گردشگري كه گزارش‌هايش مورد استناد وزارت ميراث فرهنگي هم هست، سال 1995 در يك تعريف جامع اعلام كرد: «مجموع فعاليت‌هاي فرد يا افرادي كه به مكاني غير از مكان عادي زندگي خود مسافرت و حداقل يك شب و حداكثر يك سال در آنجا اقامت مي‌كنند و هدف از مسافرت آنان نيز گذراندن اوقات فراغت است و اهدافي نظير اشتغال و كسب درآمد، شامل اين تعريف نمي‌شود.»
بنابراين، پيرزن و پيرمردي كه با حال نزار و در چند قدمي مرگ و به دليل فقدان امكانات درماني در كشور خودشان، در مرز ايران مجوز ورود مي‌گيرند تا به اولين بيمارستان مجهز كشور ما منتقل شوند و به زندگي بازگردند يا آن نوزاد چند ماههاي كه در آغوش والدينش، از جنگ در كشور خودش گريخته و خانواده‌اش، فقط جان‌شان را برداشته و از مرگ فرار كرده‌اند، يا آن راننده كاميوني كه فقط تا پشت مرز ايران مي‌آيد كه بار كالايش را خالي كند و دوباره به كشور خودش برمي‌گردد، يا مثلا ملواناني كه براي كارگري روي لنج‌هاي صيادي در استان هرمزگان و بوشهر وارد ايران مي‌شوند، گردشگر نيستند اما دولت‌هاي ايران در اين دهه و هنوز، اين افراد را هم در گزارش و آمار گردشگري محاسبه كرده و به عنوان آمار گردشگر ورودي به جهان عرضه مي‌كنند در حالي كه واقعي‌ترين مصداق ركود صنعت گردشگري ايران را در بازي‌هاي جام جهاني قطر و در زمستان 1401 شاهد بوديم؛ وقتي بيش از 20 هزار اتاق در هتل‌هاي تهران و كيش و شيراز مهياي پذيرايي از تماشاگران جام جهاني قطر شد اما حتي يك نفر از آن خيل جمعيتي كه از اقصي نقاط دنيا به قطر سرازير شده بودند تا با موج برد و باخت تيم‌هاي محبوب‌شان همراه باشند، پا به خاك ايران نگذاشتند. پيش از آن هم البته فعالان صنعت گردشگري هشدارهاي مشابهي درباره تبعات رخدادهاي بعد از 25 شهريور 1401 داده بودند. لغو 90 درصد تورهاي خارجي ورودي در 6 ماهه دوم سال 1401 و رزرو نشدن حتي يك اتاق هتل براي تعطيلات ژانويه 2023 يا نوروز 1402 مهم‌ترين و البته شكننده‌ترين تاثيراتي بود كه حتي از چشم وزير و معاونان ميراث فرهنگي هم دور نماند و هنوز هم شعله اين تاثيرات دامن صنعت گردشگري ايران را رها نكرده چنان‌كه اواخر بهمن پارسال، مسلم شجاعي؛ مديركل دفتر بازاريابي و توسعه گردشگري خارجي معاونت گردشگري وزارت ميراث فرهنگي در گفت‌وگو با خبرگزاري ايلنا از افت شديد تورهاي ورودي خبر داد و گفت: «اتفاقات سياسي بر گردشگري ايران تاثير مستقيم داشته و در تعطيلات بهاره سال نوی چيني (ژانويه تا فوريه) با لغو تورهاي ورودي از چين روبه‌رو شديم.»
روي گرداندن گردشگران چيني از سفر به ايران در حالي بود كه آمار ورودي چيني‌ها به ايران طي 5 سال اخير (غير از دوره شيوع كرونا) همواره سبب سنگين‌تر شدن كفه ترازوي گردشگري ايران بوده و حتي تير ماه 1398 ايران رواديد با چين را به طور يك‌طرفه لغو كرد تا مشوق جديدي براي گردشگران چيني كه چشم اميد گردشگري جهان هستند، ايجاد كند و همان زمان مديركل وقت بازاريابي و تبليغات گردشگري سازمان ميراث فرهنگي گفت: «400 تا 500 ميليون نفر از جامعه يك و نيم ميلياردي چين هدف جذب ما هستند. به سفر ۵٠٠ ميليون چيني چشم دوخته‌ايم و مي‌دانيم كه نظر آنها را جلب ايران مي‌كنيم. همه مراكز اقامتي كشور به‌ويژه استان‌هاي هدف بايد مهياي پذيرايي باشند. تشكل راهنمايان بايد راهنماي چيني زبان تربيت كند. دفاتر خدمات مسافرتي بايد براي چگونگي ورود به بازار و طراحي پكيج آموزش ببينند. اقلام تبليغاتي متناسب بايد طراحي شود. فرودگاه‌هاي كشور بايد آمادگي داشته باشند. ايرلاين‌ها بايد موضوع افزايش خطوط پروازي را در دستور كار قرار بدهند. پليس و گمرگ بايد براي تعامل با توريست چيني در مبادي ورودي آموزش ببيند. موزه‌ها بايد برچسب زبان چيني براي ويترين‌ها تهيه كنند. شهرداري‌ها بايد تابلوهاي معرفي سايت‌هاي گردشگري شهري را به زبان چيني طراحي و نصب كنند. رستوران‌هاي چيني بايد شكل بگيرد. فروشگاه‌هاي اقلام آنتيك و اصل، بايد بيش از پيش خود را معرفي كنند. اپليكيشن‌ها، رانندگان تاكسي، صرافي‌ها و بسياري از ارائه‌كنندگان خدمات گردشگري بايد مهيا شوند و از همه مهم‌تر مردم‌مان به عنوان جامعه ميزبان، بايد از چيني‌ها بيشتر بدانند. تعطيلات و پيك سفرهاي خارجي چيني‌ها مشخص است و قابل برنامه‌ريزي است اما بايد با دقت و انسجام در ارائه خدمات عمل كنيم.»
از دست رفتن چنين چشم‌اندازي، آخرين ضربه‌اي بود كه مسوولان وزارت ميراث فرهنگي متصور بودند اما اتفاق افتاد و هفته پاياني بهمن پارسال، شجاعي در ادامه مصاحبه‌اش گفت: «ايران در اوايل سال ۱۴۰۲ يكي از نخستين مقاصدي بود كه بعد از كرونا و باز شدن مرزها از سوي دولت چين براي سفرهاي خروجي، از سوي چيني‌ها مورد استقبال قرار گرفت، در پي قرار گرفتن ايران در ميان مقاصد سفرهاي چيني‌ها، شاهد حضور پررنگ مسافران چيني در ايران بوديم. با توجه به اين استقبال، براي بهمن ماه كه در زمره زمان‌هاي كم مسافر ما به حساب مي‌آيد و هتل‌ها به لحاظ حضور مسافران داخلي و خارجي با ضريب اشغال پاييني روبه‌رو هستند اما همزمان با سال نوي چيني‌ها و تعطيلات عيد بهاره چين است، يكي از بازارهايي كه براي جذب آن هدف‌گذاري كرديم چين بود و با وجود آنكه سال‌هاي گذشته كمپين‌هاي موفقي براي عيد بهاره چين داشتيم، امسال هم خيلي قوي ظاهر شديم اما اتفاقاتي كه در كشور رخ داد و به‌ويژه اتفاق كرمان (انفجار و حمله تروريستي در مراسم سالگرد شهيد سليماني) سبب شد تا شركت‌ها و آژانس‌هايي كه تور چيني داشتند با كنسلي اين تورها روبه‌رو شوند. كنسل شدن و لغو تورهاي ورودي از چين متاثر از متغيرهاي بيروني است كه روي صنعت گردشگري تاثير گذاشته است. متاسفانه بايد بگويم كه درحال حاضر تعداد آژانس‌هايي كه تور چين براي عيد بهاره داشته باشند، خيلي خيلي كم است و میزان گردشگران ورودی ما افت داشته. برای مثال یکی از آژانس‌داران اعلام کرده بود که برای عید بهاره چین، ۲۵ تور داشت که همه کنسل شد. دیگری ۱۸ تور داشت که کامل کنسل شدند. اگر هر تور را میانگین ۱۰ نفر حساب کنیم، با عدد قابل توجهی از کنسلی گردشگران ورودی روبه‌رو می‌شویم.»
اما شجاعي، اولين فعال صنعت گردشگري نبود كه درباره ماندگاري تبعات رخداد پاييز 1401 و اتفاقات پس از آن هشدار مي‌داد.
نيمه بهمن پارسال يكي ديگر از فعالان صنعت گردشگري گفت كه علاوه بر چيني‌ها، روس‌ها هم از سفر به ايران منصرف شده‌اند و ركود گردشگري به حدي رسيده كه تمام تورهاي ورودي حتي از چين و روسيه تا پايان 1402 لغو شده‌اند.
مصطفي شفيعي شكيب كه رياست هيات‌مديره جامعه تورگردانان را برعهده دارد، در مصاحبه‌اي كه با خبرگزاري ايلنا داشت، از دولت خواست كه براي مقابله با آسيب‌هاي ناشي از «ایران‌هراسی» بر صنعت گردشگري كشور کاری انجام دهد و گفت: «با لغو و کنسل شدن تورهای ورودی به ایران روبه‌رو شده‌ایم. درواقع برای دو ماه آینده و تا پایان سال ۱۴۰۲ تقریبا تمام تورهای ورودی کنسل شده‌اند و تورها به بعد از آوریل موکول شده‌اند. حس عدم امنیت کاذب سبب شده گردشگران خارجی در سفر به ایران تعلل کنند. نه‌تنها بازارهای اروپا و امریکای لاتین و... را نداریم بلکه تورهای چین نیز حداقل تا دو ماه دیگر تورهای‌شان را کنسل کرده‌اند. با وجود آنکه چند روز آینده سال نوي چینی‌هاست و هر سال در این ایام تورهای متعددی از چین به ایران سفر می‌کردند اما امسال تورهای چینی سفرشان را لغو کرده‌اند. روس‌ها نیز لغو کرده‌اند و تقریبا می‌توان گفت تا عید گردشگر ورودی نداریم.»